به پدیدآمدن فضاهای بازرگانی و تولیدی در شهرها و در کنار هم، جایی به نام «بازار» شکل گرفت و با گسترش دادوستدها و پیوندهای افزون‌تر میان سرزمین‌های دور و نزدیک، توسعه‌ی بیشتری یافت. ساخت بازار در ایران به دوران باستان می‌رسد و در دوره‌های دیگر تاریخی گسترش بیشتری یافته‌اند. هنوز هم شمار بسیاری از بازارهای تاریخی ایران، کم‌وبیش دست‌نخورده به‌جا مانده‌اند و زندگی پیوسته و ماندگار خود را ادامه می‌دهند؛ هرچند در گذر زمان دگرگونی‌هایی نیز یافته‌اند.
یکی از دیرینه‌ترین بازارهای فلات ایران در کاوش‌های شهرسوخته پیدا شده است. در این شهر پنج‌هزارساله، جایی برای دادوستد کالاهایی که از خلیج فارس و دیگر بخش‌های نزدیک به شهر سوخته می‌آمد، درنظر گرفته شده بود. نشانه‌های باستان‌شناسی گواه آن هستند که این مکان در شهر سوخته، کاربری‌ای همانند بازارهای کنونی داشته است.
ایلامی‌ها، در دشت خوزستان، از هزار چهارم پیش از میلاد تا نیمه‌ی نخست پیش از میلاد، تمدنی را پدیدآورده بودند که بسیار پیشرفته بود. در این تمدن بیش از 30 شهر ساخته شده بود که یکی از مهم‌ترین آن‌ها شهر شوش بود. در کاوش‌های باستان‌شناسی شهر شوش خیابانی با درازای بسیار یافته‌اند که در آن فضاهای پُرشماری وجود داشته است. یکی از آن فضاها ویژه‌ی انبار و فروش کالا بوده و کاربردی مانند بازار داشته است.
بازار ایرانی، از دوران باستان تا سده‌ی گذشته
مادها، نخستین فرمانروایان آریایی ایران، در شهرهای خود جایی را برای دادوستد کالا درنظر می‌گرفتند و پیشه‌وران در آنجا سرگرم کار می‌شدند. اما شکوه شهرهای ایران و فضاهای بازاری آن را باید در تمدن هخامنشی جست‌وجو کرد. از سنگ‌نبشته‌های به‌دست آمده از تخت جمشید پیداست که بازار در این شهر و دیگر شهرهای هخامنشی، فضایی بسیار باارزش بود که دولت بدان توجه ویژه داشت و مالیات‌هایی برای پیشه‌وران این بازارها برقرار کرده بود.
شاهنشاهی اشکانی که توجه ویژه‌ای به بازرگانی و پیوندهای اقتصادی با سرزمین‌های دیگر داشت، بازارها را در شهرها گسترش داد و در این کار کوشید تا دادوستد کالاها در بازار و رفت‌وآمد بازرگانان به این مکان‌ها، آسان باشد. یک نمونه‌ی آن شهر پارتی دورا- اروپوس (شهری مرزی میان ایران و امپراتوری روم) بود که در کاوش‌های باستانی‌شناسی، جای بازار آن به‌روشنی پیداست. بازار و میدان شهر در راسته‌ی اصلی شهر جای داشت.
سازوکارهای شهرنشینی در ایران، در زمان شاهنشاهی ساسانیان به اوج خود رسید و شهرها از رونق بسیاری برخوردار شدند. در این دوره شهرهای بسیاری ساخته شد که یکی از مهم‌ترین بخش‌های آن‌ها بازار بود. بازاریان در این دوره از صنف‌های جداگانه‌ای شکل می‌گرفتند و دربردارنده‌ی بسیاری از پیشه‌هایی بودند که اکنون نیز نمونه‌ی آن‌ها دیده می‌شد. هر پیشه و صنفی در بازارهای ساسانی جای ویژه‌ی خود را داشت. در بسیاری از سندهای به‌جا مانده از ساسانیان، به بازار شهرها اشاره شده است.
در دوره‌ی میانی تاریخ ایران، فضاهای بازارگاهی در شهرها افزون‌تر و در هر سده‌ای بر اهمیت آن‌ها افزوده شد. به‌ویژه آن‌ها در گذر زمان، توجهی ویژه‌ای به مهرازی بازار شهرها می‌شد. ساخت دکان در بازار، گویا به این بازه‌ی زمانی بازمی‌گردد.
در سرچشمه‌های (:منابع) تاریخی، نشانه‌های پُرشماری از ساخت بازارهای در دوره‌های فرمانروایی غزنویان و سلجوقیان (سده‌های پنجم و ششم) می‌توان یافت. ناصرخسرو، سخنور نامدار ایران در سده‌ی ششم، که در آغاز چیرگی سلجوقیان بر ایران زندگی می‌کرد، در سفرنامه‌ی خود از بازارهای شهرها به‌فراوانی یاد می‌کند. در کتاب‌های جغرافیایی آن دوره نیز نشانه‌های بیشتری از فضاهای کالبدی بازار در همه‌ی شهرهای بزرگ ایران، یافتنی است.
در سده‌ی هفتم مهی با یورش مغولان به ایران، شهرهای بزرگ بسیاری ویران شد و بازارها نیز یک‌چند رونق خود را از دست دادند، اما با بنیان‌گذاری دولت ایلخانان مغول در سده هفتم، شهرها بازسازی شدند و بار دیگر بازارها اهمیت و ارزش اقتصادی خود را بازیافتند. به‌گونه‌ای که بازار تبریز در آغاز سده‌ی هشتم، 1500 دکان و 24 کاروانسرا داشت و نیز بخش‌های دیگری که همگی با فضای بازار هم‌پیوند بودند.
در دوره‌ی تیموریان (سده‌ی نهم مهی) شهرهای بخارا، سمرقند، مرو، هرات، مشهد، کرمان و برخی جاهای دیگر بازارهای باشکوهی داشتند و جایی برای آمدوشدهای بسیار و دادوستد کالاهای گوناگون از شهرها و سرزمین‌های دیگر بود.
اوج شکوفایی بازارهای تاریخ میانی ایران در زمان صفویه روی داد. پیوندهای سیاسی و تجاری گسترده‌ی دولت صفوی با اروپا و رفت‌وآمد بازرگانان اروپایی به ایران، بازارها ایران را توسعه‌ی بیشتری داد و از آن‌ها جایی برای بازرگانی جهانی ساخت. شهرهای اصفهان، قزوین، شیراز، کرمان، تبریز و مشهر کانون بازارهای ایرانی بودند و آکنده از مسافران اروپایی و سرزمین‌های دیگر. از اصفهان، پایتخت صفویان، که بگذریم و بازارهای بسیار آن، شهر تبریز با داشتن نزدیک به هفت‌هزار دکان (در زمان شاه‌صفی) یکی از شهرهای مهم بازرگانی ایران در دوره‌ی صفوی بود.
پس از صفویه، در روزگار پادشاهی کریم‌خان زند، بازار بزرگ شیراز ساخته شد. این بازار تاریخی که هنوز شُکوه و جلوه‌گری خود را از دست نداده است، شاهکاری از مهرازی ایرانی به‌شمار می‌رود. در زمان پادشاهی قاجار، چون تهران پایتخت دانسته می‌شد، این شهر نیز دارای بازار بزرگی شد که هم‌سان با دیگر بازارهای بزرگ ایران بود. از سوی دیگر، با افزایش جمعیت، بر گستردگی بازار شهرهای بزرگ افزوده می‌شد. ورود کالاهای خارجی (به‌ویژه از روسیه به ایران) در پدیدآمدن پیشه‌های تازه در بازارهای ایران، در دوره‌ی قاجار، نقش به‌سزایی داشت. هرچند این واردات به صادرات و تولیدات داخلی آسیب زد. ساخت گذرگاه‌ها و خیابان‌ها نیز در این دوره، فضای کالبدی بازارهای ایران را دگرگون کرد و به فضاهایی ایستا که امکان گسترش آن‌ها نبود، تبدیل ساخت. اما این کار از پویایی بازارهای ایران نکاست.
کارکرد اجتماعی بازار
بازارهای ایران، تنها جایی برای دادوستد و خریدوفروش نبودند، بلکه محلی برای دیدارها، خبرگرفتن از هم و در جریان قرارگرفتن شهروندان از مسایل پیرامون‌شان نیز بودند. جشن‌ها و آیین‌های ملی و دینی و سوگواری‌های مذهبی در بازار انجام می‌گرفت و به این فضای کالبدی نقشی برای پیوند میان مردم می‌داد.
از سویی دیگر، هر راسته‌ای در بازار ویژه یک پیشه (:صِنف) بود و به همان نام شناخته می‌شد. برای نمونه: بازار مسگرها، بازار بزازها، بازار برنج‌فروشان، بازار فلزکاران و نمونه‌های دیگر. گاه نیز بازرگانان و دکان‌دارانی که همگی اهل یک شهر بودند و در شهری دیگر زندگی می‌کردند، بخشی از بازار را به نام خود آوازه داده بودند؛ مانند بازار تهران که در آن بخش‌هایی به نام بازار اصفهانی‌ها، بازار کاشی‌ها، بازار تبریزی‌ها و… وجود داشت. بخش دیگری از بازار نیز که ویژه‌ی فروش کالاهای گران‌بها بود، به نام «قیصریه» شناخته می‌شد. این نیز گفتنی است که بازارها گونه‌هایی چند داشتند. برخی بازارهایی همیشگی (:دائمی) بودند و برخی دیگر بازارهایی ناپایدار (:موقت).
به هر روی، هرگاه در گذشته‌های تاریخی، شهرها از امنیت و آرامش برخوردار می‌شدند و جنگ و ستیزی پیش نمی‌آمد، بر رونق و شُکوه بازارها نیز افزوده می‌شد. شاهان و فرمانروایانی نیز که به اهمیت بازرگانی و چرخه‌ی اقتصادی پی بُرده بودند، در گسترش بازارها و برآوردن نیاز بازرگانان و فروشندگان و خریداران می‌کوشیدند.
بازار و کالبد آن و جایگاه‌اش در زندگی اجتماعی مردم، از گذشته‌های دور تاکنون از چنان اهمیتی برخوردار است که می‌تواند پایه‌ی پژوهش‌های بسیاری باشد؛ هم‌چنان که درباره‌ی بازارهای تاریخی و سنتی ایران کتاب‌ها و جُستارهای بسیاری نوشته شده است و از دل‌انگیزترین پژوهش‌های تاریخ اجتماعی به‌شمار می‌رود. تنها با شناخت بازارهای تاریخی و سنتی ایران است که می‌توان با بخش مهمی از زندگی اجتماعی ایرانیان در سده‌های گذشته آشنا شد. افزون بر این‌که این فضاهای شهری (بازارها) از دید مهرازی ایرانی و شیوه‌ی طراحی و ساخت آن‌ها، درخور ارزش‌های بسیاری هستند و نمونه‌ای از هنر و ذوق والای ایرانیان در مهرازی شناخته می‌شوند.
رشته نوشته‌های «بازارهای تاریخی ایران» که از این پس آورده خواهد شد، نگاهی گذرا به مهم‌ترین بازارهای کهن ایران است.
خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر