کاریز (قنات)، میراث گران‌بهایی که پیدایش آن در ایران به ۵۰۰۰ سال پیش باز می‌گردد، سال‌هاست در پیِ خشکسالی و به‌ویژه کندن (حفر) چاه‌های بی‌شمار در تهدید نابودی است؛ به‌گونه‌ای که تاکنون بسیاری از کاریزها خشک و متروکه شده و یا میزان آبی که در آن جریان دارد، بسیار اندک است.
کاریز یک فن‌آوری برداشت آب از منابع سطحی زیرزمینی به‌شمار می‌رود که از هزاران سال پیش در کشور ما رایج بوده است. در درازای سالیان در دشت‌های ایران همچون خراسان رضوی و به به‌ویژه شهرستان‌های گناباد و کاشمر کاریزهای گوناگونی ساخته شد. همه‌ی این کاریزها در برهه‌های گوناگون تاریخی کنده شد که شوند (:علت) آن هم انتقال آب از گستره‌های دارای بارش مانند بلندی‌ها به دشت‌ها بود.
اما از دهه‌ی ۴۰ که دوره‌ی توسعه در ایران آغاز شد، برنامه‌ریزان آینده ایران را از نظر منابع آبی در نظر نگرفته و از این رو به دلیل برداشت آسان و راحت آب به کندن چاه روی آوردند. در این زمان فن‌آوری کندن چاه وارد ایران شده و این کار به آسانی امکان‌پذیر بود. در این فرایند پمپ‌ها به آسانی حجم زیادی از آب را به سطح می‌آورد. این فرایند تا زمان انقلاب ادامه داشت. پس از انقلاب هم قانونی براین موضوع تدوین نشد و هجوم برای کندن چاه در کشور افزایش یافت و در نتیجه باز هم کاریزها آسیب دید.
در دهه‌ی ۸۰ که قانون تعیین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه تهیه و در سال ۸۲ در مجلس تصویب شد، ضربه پایانی بر پیکر کاریزها وارد شد. برپایه‌ی این قانون به جای اینکه چاه‌های غیرمجاز مسدود و به زنده‌سازی (:احیای) کاریزها پرداخته شود، به چاه‌های غیرمجاز پروانه داده شد.
محمد شجعی، کارشناس بخش کشاورزی، در گفت‌و‌گو با ایسنا در همین‌باره گفت: در این سال‌ها کندن چاه‌های عمیق، تخریب عمدی یا اتفاقی کاریزها، خشکسالی‌های پیاپی و واقع شدن مسیر انتقال از مادرچاه تا مظهر در زمین‌های کشاورزی، باغ‌ها و خانه‌های مسکونی موجب شده که کاریزها رو به نابودی باشد.
وی با بیان اینکه کاریز دیرینگی ۵۰۰۰ ساله دارد، ادامه داد: بیشترین کاریزها در مرکز، خاور و جنوب خاوری کشور جای دارد. به عنوان نمونه کاریز قصبه گناباد یکی از مهم‌ترین کاریزهای خاور کشور است.
این کارشناس بخش کشاورزی با بیان اینکه در تاریخ ایران یکی از بزرگترین هنبازی (:مشارکت)های مردم مربوط به طرح‌های آب‌رسانی کاریزها بوده است، افزود: در خراسان رضوی کاریزها دیرینگی بسیاری دارند. در دوران کهن باستان یکی از مهم‌ترین منابع تامین آب بهره‌گیری از آب کاریز بوده که از آن برای آب آشامیدن و کشاورزی بهره می‌گرفتند.
وی شوند بنیادین (:دلیل اصلی) شکل‌گیری بسیاری از آبادی‌ها و شهرهای کشور را کاریز دانست و یادآورشد: قزوین، یزد، کرمان و نیشابور از شهرهایی هستند که با ساخت کاریزها به وجود آمده‌اند.
این کارشناس بخش کشاورزی با بیان اینکه کاریزها شریان‌های زندگی در منطقه به‌شمار می‌آیند، گفت: هم‌اکنون در خراسان رضوی ۶۸۸۲ رشته کاریز وجود دارد که ۵۰۰ میلیون متر مکعب آب از این کاریزها برداشت می‌شود.
شجعی در ادامه با اشاره به اینکه ۱۲.۵ درصد آب برداشتی منابع آب زیرزمینی در خراسان رضوی از کاریزها است، از جای‌داشتن ۱۷.۵ درصد کاریزها کشور در این استان خبر داد و گفت: هرچند طول کاریزهای استان ۱۳ هزار کیلومتر است اما دولت‌ها از آغاز انقلاب تا پایان سال ۹۹ تنها نزدیک‌به ۷۸۰۰ کیلومتر آن را توانستند مرمت کنند که ۶۰ درصد آن هم با کمک خود مردم بوده است.
وی با پافشاری بر بایستگی حفظ کاریزها گفت: اگر بتوانیم آب کاریزها را تثبیت کنیم، این موضوع موجب پایداری آن خواهد شد.
شجعی افزود: استقرار ۱۷.۵ درصد کل کاریزهای کشور در خراسان رضوی، فراهم‌کردن ۱۲.۵ درصد آب بخش کشاورزی از کاریزها، وجود بارزترین و کهن‌ترین کاریزها کشور در خراسان رضوی، تامین آب کشاورزی و شرب دام در حوزه‌های گوناگون به‌ویژه در جنوب و مرکز استان از کاریزها، بهره‌مندی از کاریز به عنوان منبع تامین آب پایدار و ترازمند‌کننده‌ی (:متعادل کننده) سفره‌های آب زیرزمینی، مصرف نشدن انرژی و هزینه فراوان برای برداشت آب و حفظ محیط زیست و وابسته بودن تامین زندگی بسیاری از مردم و کشاورزان به کاریزها موجب شده تا همه برای حفظ کاریزها این میراث گران‌بها بکوشند.
وی همچنین افت سطح آب‌های زیرزمینی، خشکسالی و دگرگونی اقلیم، توسعه چاه‌ها همگام با توسعه‌ی فن‌آوری حفاری و پمپاژ با پشتیبانی یارانه انرژی، افزایش هزینه زنده‌سازی و مرمت کاریزها، کندن چاه‌ها به جای کاریزها و گسستگی در سامانه‌ی (:نظام) بهره‌برداری سنتی را از شوندهای دیگری دانست که بر وضعیت اندوهبار کنونی کاریزها بسیار تاثیرگذار است.
این کنشگر بخش کشاورزی در ادامه بازنگری در قوانین و دستورالعمل‌های در پیوند با کندن چاه به جای کاریزها، توجه هر چه بیش‌تر به حریم کمی و کیفی کاریزها، افزایش هنبازی مردم در بازسازی کاریزها، مهار سیلاب‌های فصلی برای تغذیه کاریزها به‌ویژه در بالادست، کنترل توسعه‌ی بهره‌برداری از رودخانه‌ها و سرشاخه‌ها و… را از بنیادی‌ترین راهکارهای حفظ کاریزها دانست.
شجعی با بیان اینکه میانگین هزینه‌ی اجرای یک کیلومتر زنده‌سازی و بازسازی کاریزها نزدیک‌به هفت میلیارد تومان است، یادآور شد: ۴۰ درصد کاریزها در خراسان رضوی نیازمند ازنده‌سازی و بازسازی است. پیشنهاد می‌شود در یک برنامه پنج‌ساله در بودجه کشوری ردیفی برای مرمت کاریزها در نظر گرفته شود.
وی همچنین بر بایستگی ارایه آساینده‌های (:تسهیلات) با بهای ارزان به کشاورزان و مالکان کاریزها برای زنده‌سازی و بازسازی آن پافشاری کرد و ادامه داد: نیازنداشتن به ابزارهای موتوری مانند پمپ و برق، نیازنداشتن به مراقبت شبانه‌روزی، نیازنداشتن به سوخت و جاده برای جابه‌جایی (:حمل) آب، ارزانی آب کاریز نسبت به آب چاه، وجود کارشناس (:متخصص) بومی برای ساخت و نگهداری آن، امکان بهره‌گیری از آب زیرزمینی در گستره‌های کوهستانی و ایجاد کار در محل و موجود بودن کاریز به عنوان یک سرمایه از خوبی‌های استفاده از کاریزها به‌شمار می‌رود.
این کارشناس بخش کشاورزی یادآوری کرد: بیش‌تر کاریزهای ایران در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، اصفهان، آذربایجان شرقی و سمنان جای دارند. البته حتی در استان پربارانی چون گیلان هم کاریز وجود دارد.
کاریز قصبه نخستین اثر خراسان رضوی در فهرست سازمان جهانی یونسکو
رسول صنوبری، رییس پایگاه میراث جهانی کاریز قصبه نیز با بیان اینکه ایران بیشترین شمار کاریزهای جهان را دارد، از وجود ۵۰ هزار کاریز در این کشور خبر داد و گفت: اگر این کاریزها نبود، دوسوم ایران خالی از سکنه بود و تنها در شمال البرز و باختر زاگرس امکان زندگی وجود داشت. همچنین کاریز قصبه یکی از مهم‌ترین کاریزهای خراسان رضوی است که به عنوان نخستین اثر خراسان رضوی در فهرست سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
وی افزود: اگر کاریزها نبود، بی‌گمان امکان زندگی در سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی و همچنین کرمان، یزد، اصفهان و شیراز نبود و شکل‌گیری تمدن معماری، هنر، موسیقی و کشاورزی در این دوسوم از خاک ایران شدنی نبود.
فرنشین پایگاه میراث جهانی کاریز قصبه با اشاره به اینکه از ۵۰ هزار کاریز موجود در کشور تنها ۳۵ هزار کاریز فعال است، درباره‌ی شکوه سازه‌های کاریزها گفت: مجموع حفاری‌های عمودی در کاریزها که به آن اصطلاحا میله‌چاه گفته می‌شود با حفاری‌های افقی آن ۳۵۰ هزار کیلومتر است که چنین طولی به اندازه فاصله کره زمین تا ماه است. در واقع نیاکان ما توانستند در چنین مقیاسی کاریز ها را بسازند. حال تنها کاری که ما امروز می‌توانیم انجام دهیم، این است که این آثار ارزشمند را حفظ کنیم.
صنوبری با بیان اینکه خراسان رضوی بیشترین کاریز را در ایران و گناباد بیشترین کاریز را در این استان دارد، یادآوری کرد: یکی از سفارش‌های زرتشت پیش از ورود دین اسلام به ایران این بود که آب جاری کنید و سبزی بکارید تا به بهشت بروید. در دین اسلام هم به همین موضوع سفارش شده است. به‌راستی به شوند همین واسطه مذهبی که ایرانیان داشته‌اند، در این کشور ۵۰ هزار کاریز کنده شده است.
وی ادامه داد: امروز شوربختانه هر کجا چاه کنده‌ایم، آب شور شده، EC آب بالا رفته، بیابان گسترش یافته و دشت نشست کرده است، اما هر جا کاریز کنده شده، به عنوان یک سازه‌ی پایدار دشت نشست نکرده و آب و خاک شور نشده است.
بزرگترین مشکلات کاریزهای خراسان رضوی
همچنین هادی معماریان، هموند (:عضو) شورای پژوهش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، مسائل فنی (سازه فیزیکی کاریز از بالادست مادر چاه تا مظهر و پایاب کاریز از مظهر تا سطوح زیر کشت) و مسائل مربوط به بهره‌برداری و نگهداری کاریزها را کمبود اعتبار تعمیر و نگهداری، نبود تمهیدات لازم برای جلوگیری از ورود سیلاب به داخل کاریزها، کمبود متخصصان محلی، عدم لایروبی، دفع زباله و فاضلاب محلی در آب کاریزها، خرده‌مالکی بودن بیش‌تر زمین‌های پایین‌دست کاریزها و پرشمار‌بودن مالکان و کوچ (:مهاجرت) آن‌ها به شهرها عنوان کرد.
وی افزود: در کنار همه‌ی این دشواری‌ها کندن بیش از اندازه‌ی چاه‌های عمیق بدون رعایت حریم کاریز و خشکسالی‌های پیاپی توانسته نقش بسیار روشنی در کاهش آبدهی کاریزها استان داشته باشد.
معماریان ادامه داد: بررسی‌های انجام شده روی آبدهی کاریزها استان و مدل‌سازی‌های اقلیمی نشان می‌دهد در برخی از سناریوهای انتشار تغییر اقلیم، میانگین دبی ماهانه کاریزها در دوره‌های آتی نسبت به دوره پایه یا وضع موجود کاهش روشنی را تجربه خواهد کرد.
این کارشناس حوزه آب و خاک یادآوری کرد: برپایه‌ی پژوهش‌های انجام شده، برای حفظ کاریزهای استان و کاهش مسائل و مشکلات مربوطه باید راه حل‌هایی مانند افزایش اعتبارات مشخص سالانه برای تعمیر و نگهداری کاریزها و ویژه‌کردن وام‌های کم‌بهره برای بازسازی کاریزها بایسته است.
وی همچنین تعیین علمی حریم کاریزها و نظارت دقیق بر حفظ حریم آن و ارایه نکردن مجوز حفاری چاه در حریم مربوط، بهره‌گیری از فنون و روش‌های نوین برای بازسازی کاریزها، جلوگیری از تقسیم آب همزمان با تقسیم زمین میان وارث از راه اصلاح قوانین موجود، نصب دستگاه و دریچه‌های کنترل دبی و انباشت‌‌سازی آب در فصل‌های غیرکشاورزی در کاریزها در صورت امکان، برنامه‌ریزی مناسب برای کاهش تلفات آب کاریزها در فصل زمستان با برنامه‌هایی مثل انباشت‌‌سازی، پرورش ماهی، پرورش قارچ و تزریق آب به سفره‌های زیرزمینی را از دیگر راهکارها برای حفظ کاریزها دانست.
وی تغذیه‌ی مصنوعی مادر چاه کاریزها در بالادست به کمک روش‌های استاندارد آبخیزداری، کنترل و حفاظت حوضه آبخیز بالادست کاریزها و جلوگیری از فعالیت‌های مخرب انسانی مانند معدن‌کاوی در حوضه‌ی بالادست و یا نفوذ پساب (:فاضلاب)های روستایی به چاه‌های کاریز و حفاظت مادرچاه و میله‌های کاریز از ریزش و ویرانی به‌شوند سیلاب به کمک روش‌های حفاظتی و آبخیزداری را بایسته دانست.
هم‌اکنون وضعیت کاریزها در کشور اصلا خوب نیست و ما به هر دلیلی منابع آبی زیرزمینی خود را به هر شکل ممکن برداشت می‌کنیم. با این رویه نمی‌توانیم کاریزها را زنده‌سازی کنیم؛ حتی اگر دولت منابع مالی کافی هم برای زنده‌سازی بگذارد ولی رودخانه‌ها را زنده‌سازی نکند، از سدسازی بی‌رویه جلوگیری نشود، روان‌آب‌ها را برای کاریزها هدایت نشده و از اضافه‌برداشت‌ها جلوگیری نکنیم، نمی‌توانیم کاریزها را زنده کنیم و هر سال شاهد خشک‌شدن تالاب‌ها یکی پس از دیگری خواهیم بود.
به جرات می‌توان گفت در ۲۰ سال گذشته در حوزه‌ی کاریز پیشرفت نداشتیم و به سمت زنده‌کردن آن‌ها نرفته‌ایم که در این شرایط نیاز است با وضعیت بارش‌ها تدبیرهای بایسته در این‌باره گرفته شود و اعتبار لازم برای زنده‌کردن کاریزها ویژه شود.
خبرنگار امرداد: بامداد رستگار
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر