خـــرد ایــرانـی: کاخ خسرو از شگفتی‌های جهان

۴ آذر ۱۳۹۶

کاخ خسرو از شگفتی‌های جهان

خبرنگار امرداد: مارال آریایی

به گزارش تارنمای امرداد در کنار شاه‌راه بزرگ خراسان پیش‌تر روستا و امروز شهر سرپل‌ذهاب قرار دارد که پیرامون آن آثار گوناگونی از روزگار ساسانیان به‌چشم می خورد؛ شوربختانه کاوش‌های باستان‌شناسی ریزبینانه‌ای بر روی آن‌ها‌ انجام نشده‌است و در زلزله اخیر هم تا اندازه‌ای آسیب وارد آمده‌است.

محمد حسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور در سفری که از مناطق زلزله غرب کشور زده داشته، از آثار تاریخی نیز بازدید کرده تا آسیب‌های وارده را شناسایی و چگونگی مرمت آنان را بررسی کند. وی درباره آسیب‌های وارده به کاخ خسرو گفت: «کاخ خسرو نیز مورد بازدید قرار گرفت و خوشبختانه تنها خشکه‌چینی‌های ازاره دیوارها آسیب دیده است و می‌توان گفت این اثر تاریخی 2 یا 3 درصد آسیب دیده‌است.»

اگرچه گفته می‌شود آسیب چندانی به بنای ارزشمند ساسانی وارد نیامده، ولی با توجه به سرما و فصل بارش پیش‌رو، اگر کار مرمت دیر صورت بگیرد بی‌گمان خسارت‌ها پیشرفت بیشتری خواهند داشت.

تا کنون چهار فصل کاوش باستان‌شناسی در «عمارت خسرو ـ قصرشیرین» صورت گرفته که در چهارمین فصل کاوش باستان‌شناختی در بخش شمالی بنا منجر به شناسایی حریم حاکم این کاخ شد که آگاهی داده‌های ارزشمندی درباره مکان خصوصی حاکم و خانواده‌اش در اختیار باستان‌شناسان گذاشت.

پیشینه‌ای کوتاه از کاخ بی‌مانند ساسانی

در کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی عرب، «زهاب» را به گونه «زهاو» نگاشته‌اند و آن‌را کانون ناحیه «حلوان» شناخته‌اند که در روزگار ساسانی به‌نام «خسرو‌شاد فیروز» که پنج شهر «فیروز قباد»، «کُهستان»، «تامرا»، «ارپل» و «خانقین» را شامل می‌شده‌است.

از کرمانشاه به سوی سرپل‌ذهاب و قصرشیرین، کنار جاده تانک‌های بسیاری به‌چشم دیده می‌شود که یادگاری جنگ هشت ساله هستند. بین کرمانشاه و سرپل‌ذهاب کوه‌های بلند وجود دارد ولی پس از سرپل‌ذهاب به سوی قصرشیرین دشت‌های گسترده و درختان نخل بسیاری هستند.

پس از سرپل‌ذهاب در کنار جاده زمین بایر بزرگی با چند نخل و بنایی ویران شده به‌چشم می‌خورد که آگر آشنا به منطقه نباشید بی‌گمان هیچ نخواهید دانست آن‌جا زمانی یکی از کاخ‌های باشکوه ساسانیان و بی‌مانند در جهان رخ می‌نماید و امروز تنها چند ستون شکسته و دیوارهای ضخیم سنگی برجای مانده و همه به‌نام «قصر شیرین» می‌شناسند.

تاریخ‌نویسان یکی از کاخ های نام‌دار روزگار ساسانی را کاخ شیرین یا کاخ خسرو دوم نامور به پرویز شناسانده‌اند و گفته شده پرویز را از ماندن در تیسفون دور می‌کردند و او نیز بیشتر زمان خود را در کاخ‌هایی که در کرمانشاه و پیرامونش داشت، می‌گذراند.

برخی باور دارند قصرشیرین برای همسر مسیحی خسرو بنا می‌شود ولی از آن‌جایی که شتابانه می‌سازند بسیار استوار نبوده و پس از روزگار ساسانیان زودتر از دیگر بناها رو به ویرانی می‌نهد.

باغِ پیرامون کاخ ساساانی به‌مانند باغ‌وحش‌های امروزی بوده‌است زیرا جانوارن بسیاری در آن نگه‌داری می‌شد و بنا به آثار برجای مانده باغ، کاخی را که دارای 370 متر درازا و 190 متر پهنا داشته را دربر می‌گرفته‌است.

از آن‌جایی که در دوره عباسیان این ناحیه تابع بغداد بود و حاکمان آن از سوی خلفا برگزیده می‌شدند برخی کاخ شیرین را از بناهای تشریفاتی دوره عباسی می‌شناسند ولی در برخی منابع از کاخ شیرین چنین بیان شده‌است:

ابودلف مسعر بن المهلهل الخزرجی در آغاز سده چهارم مهی (:هجری) قصر شیرین را شهری که «دارای ساختمان‌های بلند و عظیم که دید انسان از تعیین ارتفاع آن عاجز و فکر از پی بردن به آن قاصر است» شناسانده‌است ولی ابن‌اثیر از ویرانی کاخ هنگام زلزله در سال 345 مهی می‌گوید. حمداله مستوفی در سده هشتم هجری می‌گوید که «قصرشیرین دارای آب‌وهوایی بد و دارای بادهای مسموم است» و کاخ شیرین را «اندکی معمور» می خواند.

«دِمرگان» درباره کاخ‌های درهم ریخته قصرشیرین نوشته‌است: «این بنا مشتمل بر یک محوطه‌ی وسیع درخت‌کاری شده با دو قصر و یک قلعه‌ی استحکاماتی در وسط شهر است. اردوگاهی که امروز قلعه خوانده می‌شود دورتادورش برج‌هایی بوده که امروز جز پی‌ها و زیربناهای آن دیده نمی‌شود. مقر سلطنتی در میان یک محوطه درختکار وسیع که امروز جز دیوارهای حصار آن وجود ندارد، واقع می‌بود. بر روی حصار مجرایی جهت بردن آب به تمام بخش‌های باغ وجود داشته‌است.»

در کتاب تاریخ تمدن ایران ساسانی، پوشینه نخست و رویه 213 به نویسندگی سعید نفیسی چنین نوشته شده: «در روزگار عضدالدوله دیلمی در میانه سده چهارم مهی (:هجری) قصرشیرین به تمامی ویران نشده بود و در گل‌نبشته آن کاخ این بیت خوانده می‌شود:

هژبرا به کیهان انوشه بُدی / جهان را به دیدار تو شه بُدی

با توجه به این بیت آشکار می‌شود نگاره شیری که به‌گمان جزو نشان‌های پادشاهی بوده‌، داشته‌است.»

در کتاب کرمانشاهان باستان از آغاز تا سده هیجدهم مهی (:قمری) در رویه 78 آمده‌است: بزرگترین گنبد دوره ساسانیان که نشان‌دهنده معماری آن روزگار و نمونه‌ی گنیدهای بسیار وسیع نیز بود، در این جا قرار داشت و هم‌اکنون اثری از این گنبد بزرگ با دهانه شانزده متر برجای نمانده‌است.

بر روی تابلو نصب شده کنار این اثر تاریخی هیچ اشاره‌ای به ثبت آن در سیاهه آثار ملی نشده و زمین‌های کشاورزی تا نزدیکی کاخ پیش رفته‌ و آشکار است این بنای شگفت‌انگیز جهانی چندان مورد توجه مسوولان نبوده‌است: «بنای نامور (:معروف) به عمارت خسرو یا حاجی قلعه سی، دارای پلان مستطیل شکلی است که با جهت خاوری (:شرقی) ـ باختری (:غربی) و با استفاده از مصالح آجر و گچ روس صفحه‌ای به بلندی نزدیک به 8 متر بنا شده است. بنای نام‌برده در وضع موجود به درازی 284 و پهنای 98 متر است که با انجام کاوش‌های باستان‌شناختی بزرگی راستین آن مشخص خواهد شد.

این بنا که جغرافی‌دانان آن را از شگفتی‌های جهان دانسته‌اند از دو بخش رسمی و خصوصی تشکیل شده‌است. بخش رسمی شامل تالار ستون‌دار، اتاق گنبددار، صحن رواق‌دار و ایوان جلو آن است. راه دستری به این بخش از راه پلکان‌های دو سویه در ضلع شمالی، جنوبی و شرقی صفه بوده که امروزه از بین رفته‌اند.

بخش خصوصی نیز شامل خانه‌هایی است که در بخش کانونی بنا قرار دارد. اگرچه برخی جغرافی‌نویسان ایرانی و عرب و هم‌چنین پژوهشگران کهن بنای نامبرده را کاخی از زمان خسروپرویز می دانند که در بازه زمانی 628 ـ 590 میلادی حکومت می‌کرد.»

چهارقاپی و کاخ خسرو در یک سند به شماره 32 در 24 تیرماه 1310 در سیاهه آثار ملی قرار می گیرند. سپس در 6 مهرماه سال 84 سازمان میراث فرهنگی استان کرمانشاه کاخ خسرو را جداگانه به شماره 13407 به ثبت ملی می رساند.

فرتورهای زیر پیش از زلزله گرفته شده‌است

بر روی تابلو عمارت خسرو به ثبت اثر در سیاهه ملی اشاره نشده است

از دیدگاه بسیاری از کارشناسان و باستان‌شناسان جهان، این کاخ در گروه شگفتی‌های جهان قرار گرفته است زیرا با گذشت بیش از ۱۵۰۰ سال از ساخت بنا تاق سنگی آن همچنان پابرجا است.

از ویژگی‌های دیگر کاخ خسرو‌پرویز ساخت آن با مصالحی چون لاشه سنگ، آجر و گچ است و قرارگیری آن در باغی بزرگ است،

مکانی که همواره محل ورود آب رودخانه‌ی الوند و همچنین زیستگاهی آرام برای جانوران وحشی بوده است.