آنچه در «تپه‌شغالی» یافته شده است به هزاره‌هایی برمی‌گردد که انسان پایه‌ریز تمدنی پیشرفته بود. نمونه‌ای از آن زندگی باشکوه را در سیلک کاشان نیز می‌توان یافت. تپه‌شغالی و مردمان تمدن‌ساز آن همپای سیلکی‌هایی بوده‌اند که بنیاد‌های تمدن خود را چنان ساخته بودند که الگویی برای انسان‌های پیشاتاریخی زمان خود بود. از این دید، تپه‌شغالی ارزش‌های بسیارِ باستانی و انسان‌شناختی دارد.
همدان (هگمتانه‌ی دیرین) مالامال از تاریخی پُرفراز و نشیب است. در روزگاران باستانی ایران، این شهر و گستره‌ی آن رویدادهای پُرشماری را دید و جایگاهی برای فرمانروایان و شهریاران ایران بود. در روزگارانی دورتر نیز (پیشاتاریخی) آن پهنه جایی برای باشندگی مردمانی با تمدن‌هایی پیشرفته بوده است. یک نمونه از آن زندگی پیشاتاریخی را باید در «تپه گیان» یافت.
سرگذشت پیدا شدن گنجینه‌ای کم‌مانند در «زیویه» در 1325 خورشیدی، هنوز هم بر سر زبان‌هاست. باستان‌شناسان بیگانه‌ای که دست به کاوش در زیویه زده بودند، ادعا کردند که بومی‌ها گنجینه‌ی زیویه را تکه‌تکه و چپاول کردند! اما نشانه‌هایی در دست هست که چنین سخنی را دور از راستی نشان می‌دهد؛ به‌ویژه آن که آثار زیویه سر از موزه‌های بیرون از ایران و مجموعه‌های خصوصی درآورده بودند!
در شهرستان هرسین، در استان کرمانشاه، تاریخی ماندگار، دیرپایی داشته است. هر بخشی از آن گستره رد و نشانی از روزگاران کهن و هزاره‌ای را در دل خود دارد و گویای زندگی‌ها و تمدن‌هایی است که زمانی مانده‌اند، قلمرو خود را ساخته‌اند و سپس در کوران تاریخ از نگاه‌ها پنهان شده‌اند. «گنج‌دره» یکی از آن پهنه‌های تمدن‌ساز است.
در باختر استان لرستان، در شهرستانی به نام رومشکان، بزرگترین تپه‌ی باستانی باختر ایران نمایان است. این تپه در درون پیکره‌ی خود آثاری از دوران چندهزار ساله‌ای را نهفته است. کاوش‌های باستان‌شناسی پرده از روی برخی از بخش‌های این پهنه‌ی دیرینه برداشته است. آنجا را «چُغابَل» می‌نامند. هنوز کاوش‌های باستان‌شناختی در چغابل به پایان نرسیده است و گمان اینکه در آنجا یافته‌های باستانی دیگری به‌دست بیاید، آرزویی‌ست که دور از دسترس نخواهد بود.
رود گاماسیاب در شمال خاوری خود، پهنه‌ای باستانی را می‌نگرد. مردمانی که هزاره‌های پیش در کنار این رود خروشان و زندگی‌ساز رَخت افکندند و تمدن خود را پایه ریختند، دیرینگی‌ای 7500 ساله دارند. آنجا را «گودین‌تپه» می‌نامند.
آگاهایی‌های باستان‌شناسان درباره‌ی قوم مانایی اندک است. آنها در غبار تاریخ باستان کم‌پیدا هستند و نشانه‌های استواری از زندگی و کاروبارشان یافته نشده است. «تپه قلایچی» یکی از نشانه‌هایی است که روشنایی‌هایی بر آن تمدن کهن می‌افکند و آگاهایی فراهم می‌آورد که گواه تمدن درخشان مانایی‌ها است؛ هرچند آثار کشف شده گویای همه‌ی تمدن و فرهنگ مانایی نیست.
در نزدیکی شهر نقده، در استان آذربایجان غربی، تپه‌ای با دیرینگی هشت‌هزار ساله دیده می‌شود. آثار به‌دست آمده از این پهنه به عصر آهن بازمی‌گردد. چند لایه‌ی کشف شده گواه باشندگی چندگانه‌ی مردمان آن گستره است: از آغاز دوران سنگی تا دوران باستانی ایران و حتا روزگاران پس از آن. آنجا را «تپه حسنلو» می‌نامند.
شهر کنونی تهران تاریخی کوتاه دارد، اما پیرامون آن نهفته از پهنه‌هایی باستانی و بسیار دیرینه است. یکی از آن گستره‌های کهن، تپه‌ی باستانی «پردیس» است؛ جایی که تمدن بسیار دور آن هزاره‌هاست که خاموش و بی‌صدا شده است، اما آثار پیدا شده از آن تمدن گویای جنب‌وجوش و سرشاری زندگی در آن روزگاران است.
در سه‌کیلومتری جنوب خاوری شهر دامغان در استان سمنان، پهنه‌ای با گستردگی 18 هکتار دیده می‌شود که دیرینگی تاریخی‌ای هفت‌هزارساله دارد. آنجا را «تپه‌حصار» می‌نامند. کاوش‌های باستان‌شناختی در تپه‌حصار دامغان به یافته‌های روشنگری رسیده است.
* تجربۀ خونین سال های اخیر، شخصیّتِ حلاّج را از سایه سارِ اعصار بیرون کشیده و بازاندیشی در بارۀ زندگی، عقاید و قتل فجیعِ وی را از اهمیّت تازه ای برخوردار کرده است.
* بعد از حملۀ تازیان، ایرانیان اگرچه در جغرافیای اسلام زیستند، امّا در جهان ایرانی (عصر ساسانی) نیز تنفّس کردند. آنهمه «ساقی‌نامه»ها و «رُباب نامه»ها متأثر از آئین‌های ایرانیِ پیش از اسلام اند که «روح اسلام» از آنها گریزان وُ بیزار است.
* عصر حلاّج عصر شدیدترین منازعات فکرى و مجادلات مذهبى بود و آنهمه می توانست بر عقاید وی تأثیر داشته باشد.
نزدیک به هشت‌هزار سال پیش در تپه‌های گستره‌ی بسطام، در استان سمنان، قومی روستانشین بسر می‌بردند. اکنون باستان‌شناسان نشانه‌هایی از گذران و شیوه‌ی زندگی آنها یافته‌اند؛ در جایی که به آن «سنگ چخماق» می‌گویند.
میانه‌ی تیرماه سال گذشته (2581 شاهنشاهی) در عملیات حفاری نفتی، در شهر اهواز به یافتن یک گورستان نویافته تاریخی با داده‌های باستان‌شناسی در کوی فاز 4 کوروش، نزدیک‌به 150 متری ساحل کارون انجامید. 10 روز پس از آن خبر آمد که نه تنها پروانه‌ای (:مجوزی) برای نجات‌بخشی این گستره‌ی نویافته صادر نشده است، بلکه گفته می‌شود 2 گورخمره از 3 گورخمره یافته‌شده، نابود شده‌اند.
کورش جنتی: آنچه به دنباله می‌آید نوشتاری کوتاه است برای بازشناسی زبان، گویش و لهجه. این نوشتار برپایه‌ی سخنرانی دکتر محمد دبیرمقدم فراهم شده است.
نخستین نشانه‌های فرهنگی پیشاتاریخی فارس را باید در پهنه‌ی باستانی «تُل باکون» دید. کاوش‌های تپه‌های باکون هرچند همراه با رویدادی ناخوشایند بود و بسیاری از آثار آن از دست رفت، اما درخور توجه و از دید باستان‌شناسی باارزش است.
کاشان با تمدن دیرینه‌اش نشانه‌های آشکاری از گذشته‌ای باشکوه دارد. در هر دوره‌ای از روزگاران ایران ردی از تاریخ در این گستره‌ی آباد می‌توان یافت. اما چه‌بسا سرآمد یافته‌های باستانی کاشان «تپه سیلک» باشد که آوازه‌ای جهانی دارد و یکی از زیستگاه‌های نخستین در فلات ایران بوده است.
پهنه‌ی باستانی «تُل جِری» یادگار دوره‌ای بسیار کهن از تاریخ دیرپای سرزمین ماست. کاوش‌های باستان‌شناسی در آن پهنه به یافته‌هایی انجامیده است که روشنگر گوشه‌ای دیگر از زندگی و سرنوشت مردمانی است که در دوره‌های ازیادرفته‌ی تاریخی زیسته‌اند و با تلاش و کوشش سنگ بنای تمدن خود و تمدن‌های آینده را گذاشته‌اند.
«چغامیش» با تمدنی چند هزار ساله، از شگفتی‌های روزگاران باستانی ایران است. جایی است که نخستین نشانه‌های خط و نوشتار در آن پیدا شد و آثاری از هزاره‌های بسیار دور به‌دست آمد تا آگاهی‌های انسان کنونی از تمدن‌های از یادرفته‌ی تاریخی فزونی بیش‌تری بگیرد و دریچه‌هایی به روی شناخت انسان باستانی فلات ایران گشوده شود.
گیلان با تمدن دیرینه‌اش آکنده از پهنه‌های باستانی است. نام‌ونشان یکی از از پهنه‌ها را باید در رودبار گرفت و به تپه‌ای رسید که به آن «مارلیک» می‌گویند؛ جایی که در روزگارانی بسیار دور پایگاه تمدنی بوده است که در غبار تاریخ گم و ناپیدا شده است. آثار به‌دست آمده از آن پهنه پرتوهایی بر تمدن دیرینش می‌افکند.
سرزمین ما ایران با تمدنی چند هزارساله، سرشار از یادمان‌های پیشاتاریخی و تاریخی است. از این‌رو شگفت‌آور نخواهد بود اگر در هر گوشه‌وکنار این خاک بتوان با کاوش‌های علمی و باستان‌شناسی به آثاری و نشانه‌هایی از تمدن‌ها و زندگی‌های مردمان پیشین دست یافت و پرتوهایی بر زندگی خاموش آنها افکند. ایران یکی از چند گاهواره‌ی تمدنی جهان است. رشته‌نوشتارهای «پهنه‌های باستانی ایران» شناخت گذرایی از گستره‌های باستانی ایران خواهد بود.
پژوهشگران به یک سنگ‌نبشته‌ی ساسانی در نقش رستم مرودشت دست یافتند که در آن تندرستی روان انسان‌های سپند(:مقدس) آرزو شده است.
پارسی‌انجمن: در این پژوهش مهدیِ سجادی، دانش‌آموخته‌ی دکتریِ زبانشناسیِ دانشگاهِ تهران، پیوندِ زبان‌شناختیِ میانِ گورانی/ هورامی و کردی را بررسی کرده است.
ارگ راین به عنوان دومین سازه‌ی خشتی جهان پس از ارگ بم قرار است به دست سرمایه‌گذار بخش خصوصی سپرده شود تا به آن کاربری اقامتی و پذیرایی بدهد درحالی‌که پژوهشهای باستان شناسی آن به پایان نرسیده است.
از شناخته‌ترین دانشمندان باخترزمین که به پژوهشهای بسیار درباره‌ی زبان پهلوی و دین زرتشتی پرداخت، ساموئل نیبرگ است. دامنه‌ی پژوهشهای او بسیار گسترده بود و بررسی و پژوهش درباره‌ی دین‌های باستانی ایران، یکی از آن زمینه‌های پژوهشی‌ای بود که نیبرگ تا پایان زندگی بدان پرداخت.
