پیدایی نوروز در اندیشه‌های گذشتگان

برپایی فرخنده روزهای جشن ملی نوروز بخشی از آیین‌های ناگسستنی مردمان ایران زمین بوده است. یکی از کتبی که نوروز و چرایی پیدایی آن را به روشنی بیان می‌کند آثار الباقیه ابوریحان بیرونی است. 

وی می‌نویسد: نخستین روز فروردین ماه، نوروز است و اولین روزِ سالِ نو است و نام پارسی آن بیان کننده این معنی است: 1 بیرونی در ادامه آغاز جشن نوروز را از زمان پادشاهی جمشید می‌داند: چون جمشید برای خود گردونه‌ای بساخت و در این روز بر آن سوار شد و جنّ  و شیاطین او را در هوا حمل کردند و به یک روز از کوه دماوند به بابل آمد و مردم برای دیدن این امر در شگفت شدند، در این روز عید گرفتند و برای یادبود آن در تاب می‌نشینند و تاب می‌خورند.2 هر چند در داستان‌های استوره‌ای و دینی پیش از اسلام ساخت گردونه به پادشاهانی نسبت داده می‌شود ولی در گفتار بالا به روشنی نفوذ داستان‌های اسلامی درباره سلیمان پیامبر و آیات قرآنی3 را مشاهده می‌کنیم زیرا در استوره‌های پیش از اسلام، نشانه‌ای از ترابرش جمشید بدست جن و شیاطین وجود ندارد اما شگفت آنکه تاب خوردن در گردشِ ایرانی آیینی همیشگی و دل پسند است.

بیرونی در جایی دیگر آشکارا نوروز را جشنی اسلامی می‌داند و می‌گوید: نقل می‌کنند که در نوروز جامی سیمین که پر از حلوا بود برای پیغمبر هدیه آوردند و آن حضرت پرسید که چیست؟ گفتند امروز روز نوروز است. پرسید که نوروز چیست؟ گفتند عید بزرگ ایرانیان است، فرمود آری در این روز بود که خداوند گروهی از مردمان را که از ترس مرگ، ترک دیار کرده بودند و سر به بیابان نهادند میراند و سپس زنده کرد و به ابرها امر فرمود که ببارد و پاشیدن آب در چنین روزی رسم شد. سپس پیامبر فرمود ای کاش هر روز برای ما نوروز بود.4 هر چند این داستان‌ها و فردی که بیرونی از وی نقل می‌کند یعنی عبدالصمد بن علی، رنگی شیعی دارد ولی در پایان آن یعنی سنت آب پاشیدن، از آیین‌های کهن ایران زمین است. بین جمشید و جشن نوروز پیوندی ناگسستنی در داستان‌های ایرانی هست. در فرگرد دوم وندیداد از جمشید و سرمای زمان او سخن می‌رود که افزون بر این که کهن‌ترین داستان اساتیری هند و اروپایی است نشان از سرمای سخت زمستان‌های ایرانویج و چشمداشت ایرانیان برای رسیدن گرمای نرم و جان بخش بهاران است.5میان جمشید و هوم، گیاه سپند آریاییان هند و ایران، پیوندی هست زیرا پدر جمشید، ویونگهان، نخستین فشارنده هوم است.6 این نیز جای شگفتی ندارد زیرا فصل بهار، زمان رویش گیاهان و زنده شدن طبیعت به ظاهر مرده، پس از سرمای زمستان است وهوم پس از آب شدن برف‌ها در چکاد کوه‌های ایرانی می‌روید. شاید یکی از شوندی که ایرانیان پرسپولیس یا پارسه را تخت جمشید نامیده‌اند کنده‌کاری‌های آن است که میهمانی مردمان در نوروز در پیشگاه پادشاه را بیان می‌کند. یکی از این کنده‌کاری‌ها، که نشان‌دهنده‌ی این است مبارزه شیر با گاو نر است که ایرانیان کهن، جابجایی زمستان به بهار را به مبارزه شیر با گاو نر نشان می‌دادند.7

در پیش از اسلام، جشن نوروز، 6 روز پی در پی داشت که نشانی از شش جشن پرآوازه‌ی ایرانیان کهن، گاهنبارها دارد.8 در تاریخ آمده که ارشیر بابکان در ایوانی که جشن نوروز و سده را نیز در آن برپا می‌کردند به سربلندی نوه‌اش، هرمز، میهمانی داد. اشعاری در این باره نیز در شاهنامه هست.9

زرتشتیان، جشن نوروز را به شوند آفرینش آتش می‌دانستند.10 بیرونی می‌گوید: روز ششم فرودین ماه، نوروز بزرگ است. ایرانیان می‌گویند که خداوند در این روز از آفرینش جهان آسوده شد.11 اگر چه در دین زرتشتی آفرینش جهان در 6 روز یا 6 دوره نیست 12 و این در ادیان سامی آمده است13 در پایان بیرونی می‌گوید: در روزگار ساسانیان، پادشاه در روزهای اول تا پنجم نوروز، توده مردم، درباریان، اشراف و نظامیان را به حضور می‌پذیرفت و روز ششم مخصوص شاه، خانواده او و خواصّ14 بود. نوروز خجسته باد.

کتابنامه

1- آثار الباقیه، ابوریحان بیرونی، ترجمه اکبر دانا سرشت، امیرکبیر، تهران، 1389 هـ . خ- صفحه 324.

2- همان، صفحه 327.

3- قرآن کریم، سوره نمل آیه 16 و سوره سبا آیات 12 و 13.

4- آثار الباقیه، صفحه 325.

5- مجموعه قوانین زردشت یا وندیداد، جیمس دارمستتر، دکتر موسی جوان، چایخانه رنگین، تهران- 1342 صص 84-80.

6- هزاره های گمشده جلد یک، دکتر پرویز رجبی، توس، تهران، 1387، صص 263-262.

7- هزاره های گمشده جلد سوم، صفحه 348.

8- ایران در زمان ساسانیان، پرفسور آرتور کریستین سِن، ترجمه رشید یاسمی، نگاه، تهران، 1387 صص 184-183 .

9- تاریخ کمبریج جلد سوم بخش دوم، از سلوکی تا فروپاشی ساسانیان، گردآورنده احسان یارشاطر، مترجم حسن انوشه، امیرکبیر، تهران- 1389 صص 208-206.

10- همان، صص 213-212.

11- آثار الباقیه، صفحه 329.

12- دایره المعارف بزرگ اسلامی، خدایان و آفرینش در ایران باستان، فلیپ فرنادز آرمستو، ترجمه امینه نظری اصطهباناتی، 1393.

13- مجله الهیات تطبیقی، مجله علمی پژوهشی دانشگاه اصفهان، دوره 8، شماره 17ف بهار و تابستان 1396، صص 62-45، تحت عنوان: مراحل آغازین آفرینش عالم از منظر تورات و بررسی آن در تطبیق با قرآن، مقاله 3، نویسندگان سید مهران موسوی و محمود کریمی.

14- آثار الباقیه، صفحه 323.

امرداد - رضا صالحیان کوشک قاضی