یادمانهای شهریگری ایران در جهان - پلاک طلایی مردِ ماد با خنجر؛ نگاره‌ای از گنجینه‌ای کهن

در دیرینکده‌ی (موزه) بریتانیا، نقشی طلایی‌رنگ و بسیار دیدنی و زیبایی نگهداری می‌شود که به نام «پلاک طلایی مردِ ماد با خنجر» آوازه پیدا کرده است. این یادمان باستانی در شمار مجموعه‌ای است که به نام «گنجینه‌ی جیحون» شناخته می‌شود.

گنجینه‌ی جیحون دربردارنده‌ی آثاری بسیار باارزش از دوره‌های ماد و هخامنشی است که در تپه کواد، در کشور تاجیکستان، پیدا شد و به‌تمامی به دیرینکده‌های انگلستان سپرده شد تا در آنجا در برابر نگاه بازدیدکنندگان قرار بگیرد. پلاک طلایی مردِ ماد یکی از آثار همان گنجینه است و اثری درخشان و کمیاب از هنر مادها و هخامنشیان دانسته می‌شود و نیز نشانه‌ای از انجام آیینی دینی.

این پلاک طلایی، مردی مادی را نشان می‌دهد که در هزاره‌ی نخست پیش از میلاد، گیاه سپند بَرسَم را در دست گرفته است و چه‌بسا راهی نیایشگاهی است. مرد مادی، کلاهی بر سر دارد که چین‌خوردگی‌‌هایی در پایین آن دیده می‌شود و نگاه او به روبه‌رو است. چین‌خوردگی‌ها به تصویر حالتی زنده و برجسته بخشیده است. چشمان درشت و نیم‌رُخ او سیمایی سپندگونه به او بخشیده است. جامه‌ی پوشیده‌اش تا زیر زانو امتداد یافته و با کمربندی از ریسمان بالاتنه‌اش را برجسته‌تر ساخته است. به‌گمان می‌رسد که جامه‌اش دو تکه است؛ افزون بر اینکه آرایه‌های دیدنی بر روی جامه‌ی او دیده می‌شود. در بخش پایین جامه، گره کشیده‌ی ریسمان پیداست. دامن لباس مرد مادی نیز همانند بخش بالایی تن‌پوشش، آرایه‌دار است. خنجری درون غلاف بر کمر او بسته شده است. شیوه‌ی قرارگیری خنجر چنان استادانه نقش شده است که نگاه را به سوی خود می‌کِشد. شلوار او تا پایین قوزک پایش امتداد دارد و بخشی از پاپوش او را پوشانده است.

لوح برسم‌به‌دست، یکی از ۵۰ پلاک نازک گنجینه آمودریا است

بر دست راست مردِ مادی، گیاه برسم دیده می‌شود. او گیاه را هم‌چون مشعلی نگه‌داشته و گام‌هایش چنان تصویر شده که گویی آهسته و بادقت در حال قدم‌ برداشتن است. دست چپ نگاره‌ی طلایی، هماهنگ با گام‌هایش است و حرکتی رو به جلو دارد. پیرامون پیکر مرد، هیچ نشانه و اثری دیده نمی‌شود و زمینه‌ای خالی فضای پیرامونش را شکل داده است. گویی مرد مادی به هیچ چیز، جز کاری که انجام می‌دهد، توجه ندارد!

در گنجینه‌ی جیحون، چندین‌ و چند پلاک دیگر یافت شده است. همانندی پیکره‌ی مردِ ماد با خنجر، با پوشش برخی از مردانی که در سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید نقش زده شده‌اند، انکار ناشدنی است. آن جامه و پوشش ویژه‌ی مادها بوده است.

پیکره‌ی طلایی یادشده را به سده‌ی پنجم و چهارم پیش از میلاد نسبت می‌دهند؛ زمانی که هخامنشیان شاهنشاهی پُرشکوه خود را بر جهان گسترده بودند. گنجینه‌ای که در آمودریا (جیحون) کشف شد، بخش کوچکی از دارایی و شکوهمندی آن فرمانروایی فراگیر را نمایان می‌سازد. در نیمه‌ی دوم سده‌ی نوزدهم میلادی بود که گنجینه‌ی جیحون و این پلاک طلایی یافته شد؛ اما نه به دست باستان‌شناسان! پس شاید بخش‌هایی از آن از میان رفته باشد. آنچه را به‌جا مانده بود راهی دیرینکده‌ی بریتانیا کردند. بلندای این پلاک طلایی 15 سانتی‌متر است و نخستین‌بار در سال 1900 میلادی به نمایش درآمد.

خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد