شاهنشاهی هخامنشی با گسترهای فراخ از شمال آفریقا تا آسیای مرکزی و شبهقاره هند، نظامی پیچیده از راهها و آبراههها را برای اداره و کنترل قلمرو خود پدید آورد. نقش آب در این ساختار تنها بهعنوان منبع حیاتی معیشت و کشاورزی خلاصه نمیشد، بلکه در زمینههای نظامی، سیاسی و ایدئولوژیک نیز اهمیت داشت.
داریوش بزرگ با ایجاد و ساماندهی شبکههای ارتباطی و بهرهگیری از رودخانهها، دریاها و کانالها، توانست شاهنشاهی را به واحدی منسجم دگرگون سازد. این مقاله با تکیه بر منابع باستانی و پژوهشهای جدید، به بررسی جایگاه آب در سیاست و جنگهای داریوش و همچنین اهمیت شبکههای ارتباطی زمینی و دریایی در شاهنشاهی هخامنشی میپردازد.
پیشگفتار: شاهنشاهی هخامنشی (۵۵۰–۳۳۰ پ.م.) بهعنوان نخستین دولت فرامنطقهای تاریخ، سرزمینی پهناور از لیبی و مصر در باختر تا سغد و بلخ و مرزهای شمالی هند در خاور را در بر میگرفت (Potts, 2021: 13). چنین قلمروی متنوع از دید جغرافیایی و اقلیمی، مستلزم نظامی پیشرفته برای مدیریت منابع، بهویژه آب و راههای ارتباطی بود. آب در این شاهنشاهی نهتنها عنصری اقتصادی و معیشتی بلکه نیرویی سیاسی، نظامی و ایدئولوژیک به شمار میآمد.
آب و اقلیم در شاهنشاهی هخامنشی
اقلیم بیشتر سرزمینهای شاهنشاهی خشک یا مدیترانهای بود. بارشها بیشتر در زمستان رخ میداد، هرچند در مناطقی چون سغد و تخارستان بارانهای تابستانی نیز وجود داشت. در سرزمینهایی مانند فلات مرکزی ایران، سیستان و افغانستان بارش اندک بود (Potts, 2021: 15). چنین شرایطی بایستگی سازوکارهایی برای مدیریت آب را آشکار میساخت.
ساخت کاریز یکی از مهمترین دستاوردهای هخامنشیان برای مدیریت آب در جاهای خشک و نیمهخشک شاهنشاهی است. برای نمونه هنری پی. کالبورن در مقالهای بهنام واحهی خارگه (Kharga Oasis) در سایت ایرانیکا، آن را بزرگترین واحهی باختری مصر معرفی میکند که هنگامی که هخامنشیان، مصر را گشودند (حدود ۵۲۵ ق.م) بر آن چیره شدند. در این واحه آثار باستانی بهعنوان قناتها (qanāthā) شناخته شدهاند. یکی از نقاط مهم، محلی بهنام عین مناویر (ʿAyn Manāwir یعنی چشمه یا منبع آب) است که حداقل ۲۲ قنات در آن شناسایی شدهاند، اسناد به دوره هخامنشی برمیگردد و شامل قراردادهایی دربارهی اجارهی آب، کشت محصولات کشاورزی، و فعالیت اقتصادی وابسته به آبیاری با قنات میشوند.
آنچه در بالا آمده است بخشی از نوشتاریست با عنوان «مدیریت آب در روزگار هخامنشی» به قلم مریم روشنبین، که در تازهترین شماره امرداد آمده است.
متن کامل این نوشتار را در رویه ششم (تاریخ و باستانشناسی) شماره 506 امرداد بخوانید.
خبرنگار امرداد: سپینود جم
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر