از «چهارتاقی نویس» و شُکوه دیرینه‌ی آن اکنون سازه‌ای به‌جا مانده است که تنها طرحی از زیبایی سده‌های پیشین خود را دارد. با این همه، هنوز هم می‌توان در همان طرحِ آسیب‌دیده دریافت که در زمان‌های سپری شده‌ی باستانی چه زیبایی خیره‌کننده‌ای داشته است.
این چهارتاقی تا چند سده پس از باستان نیز به زندگی فروزان خود ادامه داد و بارها مردمی را در کنار خود دید که برای نیایش گرداگرد آن جمع شده بودند، سپس رو به خاموشی گذاشت و در گذر سده‌ها آسیب‌ها و خرابی‌ها دید. اما خمیده و از یاد رفته نشد و استوار و پایدار ماند.
چهارتاقی نویس در میانه‌ی دو استان مرکزی و قم جای گرفته است. در بخش خلجستان، در دامنه‌ی بلندی‌هایی که بُرزو نام دارد، این سازه‌ی کهن پدیدار است. با شهر تفرش تنها 17 کیلومتر دوری دارد و صدکیلومتر نیز دورتر از شهر قم است. نویس در بلندهای باختری روستایی به همین نام (روستای نویس) نمایان است. چون در بلندهای بُرزو ساخته شده به نام چهارتاقی بُرزو (یا آتشکده‌ی بُرزو) نیز شناخته می‌شود.
درباره‌ی زمان ساخت چهارتاقی نویس دو دیدگاه هست. برخی از باستان‌شناسان آن را به سال‌های پایانی شاهنشاهی اشکانی نسبت می‌دهند و سازه‌ای پارتی قلمداد می‌کنند، برخی نیز ساخت آن را در آغاز شهریاری ساسانیان برآورد می‌کنند. شاید نشانه‌های مهرازی این گمان را بیش‌تر شدنی بداند که چهارتاقی نویس بازمانده از روزگارانی است که اشکانیان بر ایران فرمانروایی می‌کردند. اگر این گمان درست باشد، چهارتاقی نویس ارزشی کم‌مانند خواهد داشت چرا که از دوره‌ی پارتیان سازه‌های انگشت‌شماری در فلات ایران به‌دست آمده و شناخته شده است.
چهارتاقی نویس سازه‌ای متقارن و چهارگوش است که بر فراز آن گنبدی فروریخته ساخته شده است. پوشش دیواری آن در اصطلاح مهرازی (:معماری) ایران، فیلپوش است. به این معنا که تاقی است که از گوشه آغاز می‌شود و با پیشروی خود بازتر می‌شود. گوشه‌سازی از شگردها و شاهکارهای مهرازی باستانی ایران است که در دوره‌های دیگر نیز از این روش استفاده شده است. کهن‌ترین سازه‌ای که در ایران به روش گوشه‌سازی ساخته شده، کاخ فیروزآباد فارس است که ساخت آن از روزگار اشکانیان آغاز شد و در دوره‌ی ساسانیان ادامه یافت و بدین‌گونه سازه‌ای شکوهمند شکل گرفت. چهارتاقی‌های ایران که خود نمونه‌ی دیگری از هنر مهرازی استادان ایرانی است، گنبدهایی فیلپوش دارند.
چهارسوی چهارتاقی نویس، مانند دیگر چهارتاقی‌های فلات ایران، باز است و دَر و روزنه‌ای ندارد. در ساخت آن از مصالح قلوه‌سنگ و لاشه‌سنگ‌هایی استفاده شده که تراش‌نخورده‌اند. ملات گچ نیز سازه را استوار نگه داشته است.
اندازه‌ی (ابعاد) کوچک چهارتاقی نویس در سنجش با چهارتاقی‌های دیگر، شاید بدان سبب باشد که از نخستین چهارتاقی‌های ایران است. پیرامون این سازه نیز چشم‌اندازی زیبا دیده می‌شود که بی‌گمان در گذشته‌های تاریخی سرسبزتر و دیده‌ورتر بوده است. هنوز هم زمین‌های کِشت‌وکار کشاورزان، به این چهارتاقی، گستره و پیرامونی دیدنی می‌بخشد و از آن جایی برای گردشگری می‌سازد؛ هرچند سازه‌ی کهن و تاریخی دیگری در پیرامون و حتا نزدیک به آن نیست و از این دید بنایی یگانه در دشت و بلندی‌های بُرزو است.
یک کاربرد دیگر چهارتاقی نویس در دروان باستان، بهر‌ه‌جویی از آن برای کارهای اخترشناسی و تقویمی بوده است. این کار با زاویه‌ای که چهارتاقی دارد و جهت تابش و روشنایی آفتاب را نشان می‌دهد، شدنی بوده است. به هر روی، در بسیاری از سازه‌های چهارتاقی ایران امکان انجام کارهای اخترشناسی بوده است و در ساخت آن‌ها به این کارکرد توجه داشته‌اند.
چهارتاقی زیبای نویس در خردادماه سال 1320 خورشیدی در شمار آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است. در آغاز دهه‌ی هشتاد خورشیدی نیز میراث فرهنگی کشور کارهای باززنده‌سازیی در این چهارتاقی برای نگاهبانی و استوارسازی بیش‌تر آن انجام داده و بخشی از آسیب‌دیدگی‌های سازه مرمت شده است. هرچند برخی از کارشناسان و آگاهان، آن باززنده‌سازی‌ها را چندان دل‌خواه ندیده‌اند و انتظار داشته‌اند که کارهای بازسازی با دقت و باریک‌بینی بیش‌تری انجام می‌گرفت.
*یاری‌نامه: تارنماهای ویکی‌پدیا؛ سفر در ایران؛ مهنواز.
خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر