پژوهشگران مهرازی (:معماری) ایران چهارتاقی‌ها را نه تنها یکی از مهم‌ترین سازههای باستانی ایران می‌دانند بلکه از آنها به عنوان سازههای رازآمیز نیز یاد می‌کنند؛ از آن‌رو که با همه‌ی پژوهش‌هایی که درباره‌ی این بناهای زیبا انجام شده است هنوز به‌تمامی کارکرد چهارتاقی‌ها شناخته شده نیست و پرسش‌های کم‌وبیش بی‌پاسخی درباره‌ی آنها وجود دارد.
اما گمانی در این نیست که بیش‌ترین کارکرد چهارتاقی‌ها جایی برای انجام آیین‌های دینی در روزگار باستانی ایران بوده است.
چهارتاقی سازه‌ای گنبدی‌شکل است که چهارپایه و ستون دارد. بر روی این پایه‌ها گنبدی ساخته شده است و زیر گنبد چهار تاق هلالی‌شکل دیده می‌شود، بدون آن‌که دیواری داشته باشند. کالبد چهارتاقی، مربعی است.
پیشینه‌ی ساخت چهارتاقی در ایران
در تاریخ مهرازی ایران، نخستین چهارتاقی ساخته‌شده را به دوره‌ی اشکانیان پیوند می‌دهند. اما با اندکی آسان‌گیری می‌توان صخره‌ای در نقش رستم را که به دوره‌ی هخامنشیان بازمی‌گردد و آتش‌دانی سنگی است، گونه‌ای چهارتاقی گمان بُرد. دیرینه‌ترین چهارتاقی اشکانی در آتشکده‌ی کوه خواجه، در دشت سیستان و در شهرستان هامون، ساخته شده است. پژوهش‌های باستان‌شناسی این چهارتاقی را از دوره‌ی اشکانیان و کهن‌ترین چهارتاقی ایران دانسته است. از دو چهارتاقی بسیار مهم دوره‌ی اشکانی هم که هنوز هم خوشبختانه پابرجا هستند، باید نام بُرد؛ یکی چهارتاقی قلعه‌ضحاک در بالای صخره‌ای میان مراغه و زنجان، با بلندایی 12 متری. این سازه کارکرد دینی و آیینی نداشته است. دیگر چهارتاقی بازه‌هور در روستای رباط‌سفید میان دو شهر تربت حیدریه و نیشابور در استان خراسان. این دو چهارتاقی از دید مهرازی بسیار باارزش و یگانه‌اند.
اما مهم‌ترین و اصلی‌ترین چهارتاقی‌های ایران در روزگار ساسانیان ساخته شده است. شمار چهارتاقی‌های بازمانده از آن دوره بسیار زیاد است که بخشی از آنها در دوره‌های دیگر تاریخ ایران دگرگونی کاربری داده‌اند. دو نمونه از این سازه در دوره‌ی ساسانی مجموعه‌های چهارتاقی در فیروزآباد فارس و کاخ بیشابور در کازرون است. در باختر ایران، به‌ویژه در استان ایلام، شمار چهارتاقی‌های کهن ساسانی فراوان است. به هر روی، هنوز هم در باره‌ی پیشینه و زمان ساخت نخستین چهارتاقی‌های ایران و شکل‌گیری این سازه‌ی پُرکاربرد، در میان پژوهشگران دیدگاه‌های گوناگونی هست. این نیز گفتنی است که نخستین‌باری که واژه‌ی چهارتاقی در نوشته‌های کهن به‌کار بُرده شده است به سده‌ی پنجم مهی (:قمری) بازمی‌گردد.
پراکندگی سازههای چهارتاقی ایران
در جای‌جای ایران سازههای چهارتاقی نمایان است. این شکل از مهرازی سپس‌تر و در همه‌ی دوره‌های تاریخی ایران در ساخت سازههای گوناگون با کارکردهای متفاوت، تکرار شده است و از این‌رو اهمیت بسیاری دارد. پژوهشگران مهرازی باور دارند که هنوز هم ده‌ها چهارتاقی در ایران پراکنده است که شناسایی نشده‌اند و یافتن آنها نیاز به جست‌وجوهای افزون‌تر دارد. به‌ویژه آن‌که در دل سازههای ساخته شده در ایرانِ پس از باستان، شکل چهارتاقی پنهان است.
بیش‌تر سازههای چهارتاقی ایران، همان‌گونه که اشاره شد، به دوره‌ی ساسانیان بازمی‌گردند؛ مانند: آتشکده‌ی کُنارسیاه در جنوب فیروزآباد که چهارتاقی‌ای در کنار خود دارد و راه‌رویی در پیرامونش؛ چهارتاقی بسیار ارزش‌مند نیاسر در نزدیک کاشان که در روزگار اردشیر یکم ساسانی ساخته شده و شاهکاری از هنر مهرازی است؛ چهارتاقی‌ای در تخت سلیمان (آتشکده‌ی آذرگشنسب) که از چهارتاقی‌های مهم ساسانی است؛ فراش‌بند در استان فارس؛ یزدخواست در استان یزد؛ خیرآباد بهبهان؛ سیاه‌گل در استان ایلام و نمونه‌های دیگر. این چهارتاقی‌ها کم‌وبیش در زمین‌های بلند ساخته می‌شدند و سازه‌ای برای دیدهبانی نیز بودند.
چهارتاقی‌ها در گذر زمان
در این‌که چهارتاقی‌های کهن ایران چه کاربردی داشته‌اند و آیا همه‌ی آنها سازه‌هایی آیینی بوده‌اند؟ دیدگاه‌های گوناگونی بازگو شده است. شمار بسیاری از این سازه‌ها بی‌گمان جایی برای برافروختن آتش سپند و انجام آیین‌های دینی بوده‌اند، برخی نیز (به‌ویژه آن‌هایی که در دوره‌ی پس از باستان ایران ساخته شده‌اند یا تغییر کاربری داده‌اند) جایی برای نگاهبانی و دیدهبانی، یا سازه‌ای آرامگاهی بوده‌اند. در چهارتاقی‌های آیینی، پرستندگان گرداگرد چهارتاقی باشنده می‌شدند و در برابر آتش سپند می‌ایستادند.
چهارتاقی‌ها نه تنها در سراسر فلات ایران ساخته شدند بلکه استواری و کاربری آنها چنان درخور توجه بود که در سرزمین‌های دیگر نیز به تقلید از مهرازی ایران ساخته شد. پژوهشگران برخی از سازههای چهارتاقی باخترزمین را برگرفته از شیوه‌ی مهرازی ایران می‌دانند.
تاکنون 40 سازه‌ی چهارتاقی در سراسر ایران شناسایی شده است. آنها از دید ساختار با هم دگرگونی (:تفاوت) دارند، اما در ساخت این سازه‌ها لاشه‌سنگ، سنگ‌های ستبر و ملات برای پیوند دادن ساخت‌مایه (:مصالح) بهره برده شده است. در این سازه‌ها سنگ‌ها را روی هم می‌چیدند و میان آنها را با دوغاب پُر می کردند. اما ساخت چهارتاقی‌هایی مانند آتشکده‌ی فیروزآباد با هنرمندی بسیاری همراه بوده و نشان از دانش پیشرفته‌ی مهرازی ایران در آن روزگار است. ساخت گنبد چهارتاقی‌ها نیز بسیار هنرمندانه و نشانه‌ی دیگری از اوج هنر باستانی ایران دانسته می‌شود.
برخی از چهارتاقی‌های ایران
اشاره شده که بیش از 40 نمونه‌ی از این سازههای کهن در سراسر ایران پراکنده است. برخی از شناخته‌شده‌ترین چهارتاقی‌های ایران در دنباله نام برده شده است:
– گهواره‌دید و خرم‌بید در استان فارس؛
– سیاه‌گل و برج‌آباد در استان ایلام؛
– نویس در شهرستان تفرش؛
– گنبدکلایی و چارقاپی در استان کرمانشاه؛
– کوشک در شهرستان نطنز؛
– کرمجگان کهک در استان قم؛
– ندوشن در استان یزد؛
– نیاسر در شهرستان کاشان؛
– گیلان‌کشه و الزین در استان زنجان؛
– بازه‌هور در شهرستان نیشابور؛
– خیرآباد در شهرستان بهبهان.
خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر