یکی از کم‌مانندترین چهارتاقی‌های بازمانده از روزگار ساسانی، در استان ایلام جای دارد. این چهارتاقی (آتشکده) از زمان ساسانیان تا دوره‌ی صفویه روشن بود و در سده‌ی یازدهم مهی (:قمری) آتش سپند آن خاموش شد. این چهارتاقی که «سیاه‌گل» نام دارد، در پژوهش‌های باستان‌شناسی دارای ارزش فراوانی است.
آتشکده و چهارتاقی سیاه‌گل را باید در شهرستان ایوان، در استان ایلام، یافت. درست در نزدیکی رودخانه‌ای به نام گنگیر، با فاصله‌ای 700 متری، سازهای باستانی و باشکوه به‌جا مانده است. این سازه همان چهارتاقی سیاه‌گل است. پیرامون این سازه دشتی کوچک دیده می‌شود. باستان‌شناسان گمان می‌برند که این دشت در سده‌های گذشته جایی برای خانه‌ها و سکونت‌گاه‌های مردمان پیرامون چهارتاقی بوده است. گویا در روزگاران پیشین زمین‌های پیرامون چهارتاقی سیاه‌گِل وقف این آتشکده بوده است. در همان نزدیکی روستایی به نام سرتنگ دیده می‌شود و هنوز نشانه‌های آبادی و گذران مردم در فاصله‌ی نه‌چندان دور از چهارتاقی، از میان نرفته است.
چهارتاقی سیاه‌گل بازمانده از روزگار ساسانیان است. نخستین بار در سال 1349 خورشیدی بود که باستان‌شناسی بلژیکی به‌نام واندنبرگ آن را شناساند و جستاری علمی درباره‌ی این سازه نوشت. یافته‌های باستان‌شناسی در پیرامون سیاه‌گل گمانی برجای نمی‌گذارد که این سازهای ساسانی است. آثار به‌دست آمده سفال‌های دست‌ساز هستند و تکه‌هایی از شیشه‌های روزگاران کهن. شگفت است که آثاری هم از دوران پس از باستان ایران در این بخش و پیرامون چهارتاقی سیاه‌گل یافته شده است که همان‌گونه که اشاره کردیم، نشان از پیوستگی (:استمرار) فروزش آتش سیاه‌گل دارد و نیز مردمانی که به گمان فراوان باورهای باستانی و نیاکانی خود را داشته‌اند.
اما نام این چهارتاقی یا آتشکده، از معدن زغال‌سنگی وام گرفته شده است که در همان نزدیکی است و خاک تیره‌رنگی دارد. گِلی که از این خاک به‌دست می‌آید به رنگ سیاه است. از این‌رو سازه‌ی یادشده به سیاه‌گِل نامبُردار شده است.
چهارتاقی سیاه‌گل سازهای با ایوانی چهار گوشه (:مربع‌شکل) است.سازه بلندایی 5 متری دارد و ستبری هر دیوار به یک متر می‌رسد. بخش آتشدان چهارتاقی به‌تمامی پیداست و نشانه‌هایی از وجود حیاطی در گرداگرد آن هست که اکنون فروریخته است.
چهار درگاهی در سیاه‌گل، به‌مانند دیگر چهارتاقی‌های ایران، دیده می‌شود. صخره‌ای سنگی در نزدیکی چهارتاقی با بلندایی 12 متری هست که در گویش کُردی مردم آنجا «سان‌یری» نامیده می‌شود. سان به معنای سنگ است. در بلندای چهارتاقی گنبدی ساخته شده که اکنون بخشی از آن ویران شده است. روزنه‌هایی در این گنبد هست. یک بخش دیگر چهارتاقی که شوربختانه ویرانی آن بسیار است، راه‌روهایی است که در هر سوی آن است و اکنون تنها طرحی از آن‌ها به چشم می‌آید. چهارتاقی سیاه‌گل را از قلوه‌سنگ‌هایی که در زمین‌های پیرامون آن به فراوانی یافت می‌شود، ساخته‌اند و نیز ملات ساروج و گچ. این چهارتاقی در سال 1379 خورشیدی، در شمار آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است.
در استان ایلام چهارتاقی‌های پُرشماری هست. برخی از آن‌ها چنین‌اند: چهارتاقی جولیان در شهرستان آبدانان در دامنه‌ی جنوبی کبیرکوه که بر روی پُشته‌ای طبیعی در روزگار ساسانیان ساخته شده است؛ چهارتاقی موشگان در شهر باستانی سیروان که باز از دوره‌ی ساسانیان به‌جا مانده است و تا سده‌ی چهارم مهی آتش سپند آن روشن بوده است؛ چهارتاقی مولاب در شهرستان آبدانان که سازهای مربع‌شکل است؛ چهارتاقی پشت‌اریشت که بر روی سکویی با بلندای یک متر ساخته شده است؛ چهارتاقی مایی‌ماه در روستایی به همین نام که ویرانی بسیاری دیده است؛ چهارتاقی کوشک خانی‌فر در شهرستان مهران؛ چهارتاقی و اتشکده‌ی مِهر وارپیل بازمانده از دوره‌ی ساسانی. در این چهارتاقی سکه‌هایی از اردشیر یکم ساسانی به دست آمده است؛ چهارتاقی چنگیه در جنوب خاوری شهر ایلام و چندین چهارتاقی دیگر. از چهارتاقی نامدار برج‌آباد شهرستان دره‌شهر در استان ایلام باید در نوشتاری جداگانه یاد کرد.
*یاری‌نامه: ویکی‌پدیا؛ مجله‌ی گردشگری میهمان شو؛ جستار «جنوب غربی ایران در دوره‌ی ساسانی» نوشته‌ی عباس نامجو (فصل‌نامه‌ی مطالعات باستان‌شناسی- تابستان 1399).
خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر