طارم، در استان زنجان، برخوردار از چهارتاقی‌های پُرشماری است. از این دید شهرستان طارم اهمیتی ویژه دارد و همواره جایی دل‌خواه برای باستان‌شناسان و پژوهش‌گران مهرازی (:معماری) ایران بوده است تا آگاهی‌های خود را درباره‌ی این سازه‌های آیینی و باارزش ایران افزونی بخشند. چهارتاقی‌های الزین، پیرچم، ماه‌نشان و گیلوان، شماری از این سازه‌ها در طارم است.
روستای الزین 20 کیلومتر دورتر شهر طارم، در استان زنجان جای گرفته است. این روستای تاریخی اکنون با چهارتاقی ساسانی آن شناخته‌شده‌تر است. خودِ روستا از بخش‌های چورزقِ زنجان به‌شمار می‌رود.
چهارتاقی الزین از یک‌سو با خانه‌های روستا نزدیکی دارد و از سوی دیگر با گورستانی کهن. در پیرامون آن نیز تپه‌هایی دیده می‌شود و نمایی دل‌انگیز به آن می‌بخشد. این چهارتاقی آیینی در روزگار شهریاران ساسانی ساخته شده و تاکنون نیز پایدار مانده است؛ هرچند کارکرد آیینی آن پس از دوره‌ی باستانی ایران دگرگون شده بود. در زمان ساسانیان، این چهارتاقی نیایشگاهی برای دین‌ورزان بود و کارکردی دینی داشت. گویا هنوز هم نشانه‌هایی از آتش سپندی که در آن فروزان بوده، پیداست.
چهارتاقی الزین، مانند دیگر چهارتاقی ایران سازه‌ای چهارگوشه است و گنبدی بر فراز آن دیده می‌شود. چهارتاق این سازه از هر سو باز است، اما ورودی اصلی آن سوی شمالی بناست. بلندی هر تاق 2 متر است. در ساخت آن نیز ساخت‌مایه‌هایی (:مصالحی) مانند گچ، لاشهسنگ و ملات به‌کار رفته است. گنبد فرازین چهارتاقی الزین کوچک، اما چشم‌نواز است. نشانه‌های تاریخی و سازه‌ای گواه آن است که این چهارتاقی تا دوره‌های میانی تاریخ ایران کاربری داشته است؛ هرچند این کاربری چه‌بسا در دوره‌هایی آیینی نبوده است. همانندی این چهارتاقی با سازه‌های همسان باستانی خود گمانی به‌جای نمی‌گذارد که از ساخته‌های مهرازان هنرمند ساسانی بوده است.
در ساخت چهارتاقی الزین چنان استوارسازی‌ای شده است که هنوز هم پابرجاست و نشانه‌ها از گذشته‌ی باشکوه و فروزنده‌ی خود دارد. حتا در زمین‌لرزه‌ی سال 1369 خورشیدی، طارم نیز پایدار ماند و آسیبی ندید. چهارتاقی الزین در مهرماه 1353 خورشیدی، در شمار آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است. در باززنده‌سازی سال‌های گذشته گرداگرد این سازه را دیوار کشیدند تا نگاهبانی افزون‌تری از آن شود و آسیب نبیند.
گفتنی است در شهرستان طارم استان زنجان، چهارتاقی دیگری در روستای پیرچم هست که به همین نام شناخته می‌شود. چهارتاقی پیرچم در جنوب روستا و بر فراز تپه‌ای است که چشم‌انداز زیبای آن رو به رودخانه‌ی قزل‌اوزن است.
چهارتاقی پیرچم بازمانده از روزگار ساسانیان است؛ هرچند بومی‌ها آن را سازه‌ای برپا شده در روزگار پس از باستان ایران گمان می‌برند. اما نشانه‌های مهرازی این چهارتاقی (با همه‌ی همسانی آن با سازه‌های دوره‌ی میانی تاریخ ایران) گواه وابستگی (:تعلق) آن به دوره‌ی ساسانی است. چهارتاقی پیرچم نزدیک به صدمتر از روستا دور است و در مهرماه 1353 ثبت ملی شده است. روستای پیرچم از شمار دهستان آب‌بر شناخته می‌شود. ساخت‌مایه‌ی به‌کاررفته در این سازه لاشه و قلوه‌سنگ است و ملات آهک. سازه، چهارگوشه‌ای است و گنبدی بر فراز آن دیده می‌شود. روزنه‌ای کم‌وبیش کوچک بر روی گنبد هست که برای روشنایی بیش‌ترِ درون چهارتاقی است.
در روستای ماه‌نشان زنجان نیز نام‌ونشان چهارتاقی دیگری پیداست. دو سازه‌ی چهارتاقی، با کارکرد آیینی نیز در روستای تشویر طارم شناسایی شده است. این دو سازه دوری اندکی از هم دارند. یکی از آن‌ها هشت‌گوشه‌ای و دیگری چهارگوش است. چهارتاقی گیلوان نیز یادکردنی است که دو کیلومتر دورتر از شهر گیلوان نمایان است. این چهارتاقی هم با ساخت‌مایه‌ی لاشهسنگ و ملات آهک پی افکنده شده است. گمان می‌رود که باززنده‌سازی ناکارآمد سال‌های گذشته آسیب‌هایی به ساختار کهن آن زده باشد. پیرامون چهارتاقی گیلوان آثاری باستانی به دست آمده است.
این چهارتاقی‌ها سبب شده است که طارم شهر چهارتاقی‌ها نامیده شود و سازه‌های کهن این بخش از استان زنجان یادآور چنین بناهای آیینی‌ای باشد. گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی که در چهارتاقی‌های طارم انجام گرفته آگاهی‌های ما را درباره‌ی این سازه‌ها بیش‌تر کرده است، اما هنوز نیاز به کاوش‌های افزون‌تر و به‌دست آوردن آگاهی‌های بیش‌تر دارد تا دریچه‌های دیگری برای شناخت این سازه‌های دیرینه‌ی مهرازی ایران به روی پژوهندگان باز شود.
از دیگر چهارتاقی‌های طارم، سازه‌ی گیلان‌کشه است که باید جداگانه از آن یاد کرد.
*یاری‌نامه: تارنماهای راهنمای جامع شهرستان زنجان؛ کجارو؛ ویکی‌پدیا؛ سیری در ایران.
خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر