گیلان‌کشه از روستاهای شهرستان طارم در استان زنجان، برخوردار از زیست‌بومی بارآور است و از این‌رو در هر فصلی فرآورده‌های گوناگونی ارمغان کشاورزان و باغدارانش می‌کند. افزون بر آن، نشانه‌های تاریخی و یادمانی نیز در آن‌جا فراوان است. نمونه‌ای از آن سازه‌های کهن «چهارتاقی گیلان‌کشه» است.
گیلان‌کشه را در گذشته‌های دور جیلان‌کشه یا جیلان‌جیه می‌نامیدند. این واژه به معنای «جایی همانند گیلان» است. بدان سبب این نام را به آن گستره داده‌اند که زیست‌بوم و طبیعتی سرسبز و دیدنی همانند استان گیلان دارد و درختان فراوانش، به‌ویژه درختان زیتون، گیلان‌کشه را هم‌سان آن بخش از شمال کشور می‌سازد.
گیلان‌کشه از شمار گسترده‌ترین دهکده‌های طارم است. تا مرکز شهرستان طارم دوری‌ای نزدیک به 40 کیلومتر دارد. از این روستا تا رسیدن به شهر زنجان باید مسافتی 90 کیلومتر را پیمود. بخشی از گیلان‌کشه به رود قزل‌اوزن بازمی‌گردد که در سوی شمالی روستاست و بخشی دیگر فریبایی‌اش وابسته به چکادی از رشته‌کوه‌های قافلان‌کوه است که در جنوب گیلان‌کشه دیده می‌شود. در نزدیکی‌های گیلان‌کشه چند روستای دیگر هست؛ مانند: پرنگین، هندی‌کندی و آلتین‌کش.
از درختان زیتون گیلان‌کشه یاد کردیم. از زندگی برخی از آن درختان هزارسال می‌گذرد و در شمار درختان کهنسال ایران شناخته می‌شوند. درخور توجه است که ناصرخسرو قبادیانی، سراینده و فرزانه (:حکیم) نامدار، در سفرنامه‌اش از این روستا و درختان زیتون‌اش یاد کرده است. یک ویژگی مهم دیگر گیلان‌کشه این است که در شاه‌راه کهن سلطانیه و گیلان جای دارد که در سده‌های دیرین بر ارزش پیوندگاهی (:ارتباطی) گیلان‌کشه می‌افزود.
چهارتاقی گیلان‌کشه بازمانده از روزگار ساسانیان است. نمای آن در جنوب روستا پیداست و دامنه‌ی قافلان‌کوه به آن شُکوه و درخشندگی افزون‌تری می‌بخشد. این چهارتاقی دو نمای گوناگون درونی و بیرونی دارد. نمای درونی به‌شکل چلیپا (:صلیب) است و نمای بیرونی چهارگوشه (:مربع‌شکل). آثار فروریخته‌ای از پلکان چهارتاقی، در بخش خاوری سازه، دیده می‌شود و نشان از آن دارد که در زمان آبادانی پله‌ای برای رفت‌وآمد به درون چهارتاقی گیلان‌کشه بوده که کف آن بر روی سکویی، اندکی بالاتر از سطح زمین، ساخته شده است. گنبد چهارتاقی به‌شکل فیلپوش بنا شده است. فیلپوش اصطلاحی در معماری (:مهرازی) ایران است و معنای سه‌کُنج یا گوشواره را می‌دهد. فیلپوش پوشش روی گنبد است؛ به‌سخن دیگر، تاقی است که از گوشه (سه‌کنج) آغاز می‌شود و هرچه پیش‌تر می‌آید بازتر می‌شود. کاخ فیروزآباد در فارس از کهن‌ترین سازه‌هایی است که در مهرازی گنبد آن از شیوه‌ی سه‌کنج‌سازی استفاده شده است. این نکته نیز درخور یادآوری است که گنبدسازی در مهرازی ساسانی چنان با باریک‌بینی و سنجش (:محاسبه) و نظم در شکل‌بندی ساخته می‌شد که گنبدها بدون نیاز به قالب، در برابر نیروی رانشی و فشاری که بر آن می‌آمد، پایداری می‌کردند؛ هم‌چنان که هنوز بیش‌تر سازه‌های گنبدی ساسانی با وجود گذشت سده‌های بسیار از ساخت آن‌ها، پابرجا هستند. به‌هر روی، گنبد چهارتاقی گیلان‌کشه به شکل نیم‌کره ساخته شده است. مصالح این سازه نیز سنگ‌هایی هستند که ملاتی از گچ و آهک آن‌ها را استوار نگه‌داشته است.
می‌توان گفت که چهارتاقی‌ها همانند چتری هستند که بر روی آتش سپند درون سازه ساخته شده‌اند. چون چهارسوی سازه باز ساخته می‌شد آتش درون آن از مسافت‌های دور نمایان بود. این‌گونه از چهارتاقی‌ها بیش‌تر در بیرون شهر پی افکنده می‌شدند. چهارتاقی‌های درون شهر، وارون چهارتاقی‌های بیرونی، فضایی به‌تمامی بسته بود که بخش‌های دیگری، مانند راه‌روها و اتاق‌های کناری (:جنبی) داشتند.
امروزه چهارتاقی‌های کهنی که بیرون از فضاهای شهری ساخته شده‌اند بیش‌تر دستخوش ویرانی و آسیب‌دیدگی هستند. هر چند شماری از آن‌ها در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده‌اند اما پایش پیوسته و بایستگی باززنده‌سازی چهارتاقی‌های برون‌شهری کاری است که برای نگاهبانی از این سازه‌های باارزش مهرازی ایران اهمیت بسیار دارد. به‌ویژه آن که با همه‌ی پژوهش‌هایی که درباره‌ی چهارتاقی‌ها شده است، هنوز باستان‌شناسان و پژوهشگران مهرازی ایران با پرسش‌های کم‌وبیش بی‌پاسخی درباره‌ی کارکرد این سازه‌ها و تداوم ساخت آن‌ها در روزگار پس از باستان ایران، روبه‌رو هستند.
*یاری‌نامه: تارنماهای اداره‌ی کل میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان؛ کجارو؛ ویکی‌پدیا؛ ایسنا.
خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر