در سراسر ایران سازه‌های چهارتاقی پراکنده‌اند و هر کدام گواه تمدن دیرینه‌ی این سرزمین دانسته می‌شوند. این چهارتاقی‌ها با نمای ساده اما دل‌انگیز خود، هم کارکرد آیینی داشته‌اند و هم سازه‌هایی برای دیده‌بانی بوده‌اند. مهرازی (:معماری) آن‌ها از ارزش فراوان برخوردار است، به‌ویژه آن‌که بسیاری از آن‌ها بر پایه‌ی دانش اخترشناسی ساخته شده‌اند و کاربردی از این دست نیز داشته‌اند. یکی از سازه‌های چهارتاقی ایران که هنوز هم پابرجاست، در کهک، در استان قم، جای دارد و به آن «چهارتاقی کرمجگان» می‌گویند.
قم با تمدنی چند هزارساله، یکی از نخستین سکونتگاه‌های انسان در فلات ایران بوده است. در 30 کیلومتری شهر کنونی قم نیز جایی به نام کهک هست که با تاریخی کهن پیوند دارد. کهک گستره‌ای کوهپایه‌ای است و سه سوی آن روبه بلندی‌هاست. افزون‌بر غار نامدار کهک که دیرینگی باستانی دارد، این شهر به داشتن صنایع دستی‌ای همانند انگشترسازی و مرواربافی (یکی از گونه‌های سبدبافی) آوازه دارد.
در دامنه‌های شمالی کهک روستایی به نام کرمجگان دیده می‌شود که نشانه‌ها و یادمان‌های تاریخی‌اش هم‌پای کهک است. در آنجا سکونتگاه‌هایی یافته‌اند که از آنِ انسان‌های پیشاتاریخ است و به چندین میلیون سال پیش بازمی‌گردد. از کهک تا دهکده‌ی کهن کرمجگان، چیزی نزدیک به 10 کیلومتر راه است. در شمال باختری روستا، در جایی که گورستانی کهن نمایان است، چهارتاقی کرمجگان دیده می‌شود. این سازه بازمانده از دوره‌ی ساسانیان است و دیرینگی‌ای دستِ کم دوهزارساله دارد. باستان‌شناسان چهارتاقی گرمجگان را با چهارتاقی نامدار نیاسر سنجیده‌اند و همانندی‌هایی میان این دو یافته‌اند.
چهارتاقی یادشده نقشه‌ای مربع‌شکل دارد. سنگ‌‌های به‌کار رفته در آن تا اندازه‌ای صیقل خورده‌اند و ملات گچ و ساروج نیز در ساخت آن به‌کار بُرده شده است. هر چند به گمان می‌رسد ویرانی‌هایی (:تخریب‌هایی) که به چند سال گذشته بازمی‌گردد، در آن انجام شده باشد. افزون بر آن، گویا سقف چهارتاقی هم از ویرانی و دست‌درازی‌های خودخواسته (:عمدی) در امان نمانده است.
درباره‌ی ساخت‌مایه (:مصالح) این چهارتاقی و دیگر چهارتاقی‌های ایران باید این نکته را هم یادآور شد که ساختار آن‌ها در بیش‌تر موارد با هم تفاوت دارند. در نمای سازه از لاشه‌سنگ‌های ستبر استفاده می‌شده است و نیز ملاتی سخت که سنگ‌ها را استوار نگه می‌داشته است. این نیز گفتنی است که چهارتاقی کرمجگان در اردیبهشت‌ماه 1382 خورشیدی، در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
چهارتاقی‌ها در مهرازی ایران سازه‌هایی پایدار و پایه‌ای به‌شمار می‌روند و یکی از نشانه‌های هنر مهرازی سرزمین ما شناخته می‌شوند. از همین روست که در ژوئن سال 2009 میلادی، از سوی ایران یادمانی به دفتر سازمان ملل در شهر وین پیشکش شد که شکل چهارتاقی (چهارگوش) دارد و در هر گوشه و زیر هر تاق آن پیکره‌ای از چهار دانشمند فرزانه‌ی ایرانی: حکیم خیام، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و پورسینا، دیده می‌شود.
به هر روی، چهارتاقی‌های بازمانده‌ی ایران نیاز به باززنده‌سازی، ساماندهی گستره‌ی آن‌ها، کاوش‌های باستان‌شناسی و کارهای دیگری از این دست دارند. این سازه‌ها از دید مهرازی با باریک‌بینی و کاربری‌های گوناگون (:متنوع) ساخته شده‌اند؛ مانند: راه‌نشان بودن و کاربری تقویمی و خورشیدی. بیش‌تر چهارتاقی‌ها بر روی تپه‌ها و پُشته‌ها بنا شده‌اند و برای دیده‌بانی و نگاهبانی نیز کارایی داشته‌اند. در دوره‌های پس از روزگار باستانی ایران نیز فُرم و طرح چهارتاقی‌ها در مهرازی ایرانی پایدار ماند و در ساخت بسیاری از سازه‌ها از طرح آن‌ها الگوبرداری شد. چهارتاقی‌ها با ساخت‌مایه‌های ساده چنان استوار ساخته شده‌اند که هنوز هم با همه‌ی بی‌توجهی‌ها و نادیده‌گرفتن‌ها، پابرجا مانده‌اند و شُکوه دیرینه‌ی خود را نمایان می‌سازند. بازنگری چهارتاقی‌های ایران و باززنده‌سازی پیوسته‌ی آن‌ها نشانه‌ای از توجه و ارج نهادن ما به میراث نیاکانی‌مان است. چهارتاقی کرمجگان از شمار همان سازه‌هایی است که اگر با دل‌سوزی و میراثبانی از آن نگاهبانی می‌شد به حال و روز اندوه‌بار کنونی‌اش نمی‌رسید!
*یاری‌نامه: ویکی‌پدیا؛ تارنماهای سیری در ایران و الی‌گشت.
خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر