در سراسر ایران، به‌ویژه در گستره‌های خشک و کم‌آب، سازه‌های خوش‌نمایی دیده می‌شوند که به نام «آب‌انبار» می‌شناسیم. این بناها از دید مهرازی زیبا هستند و از دید کاربری یکی از سودمندترین سازه‌هایی که در مهرازی ایران ساخته شده‌اند. آب‌انبارها آبِ مورد نیاز باشندگان این سرزمین را برآورده می‌کردند، یا آبی شیرین ارمغان مردمی می‌ساختند که آب‌های پیرامون‌شان شور بود. شناخت این سازه‌های پِرکاربرد، ما را با بخشی از مهرازی شگفت‌آور مردمان هنرور ایران آشناتر می‌سازد.
آب انبار مخزن سرپوشیده‌ای است که سازه‌ی آن اندکی پایین‌تر از سطح زمین ساخته می‌شد. این ذخیره‌گاه، آب مورد نیاز مردم شهرها و روستاها و گذرگاه‌های کاروانی را برآورده می‌ساخت؛ یا برای روزهای کم‌آبی، در خود نگه‌می‌داشت. به‌ویژه در تابستان‌ها که بیش‌تر گستره‌های فلات ایران دچار کم‌آبی می‌شدند، آب‌انبارها از پُرکاربردترین و بایسته‌ترین (:ضروری‌ترین) سازه‌ها به‌شمار می‌آمدند. در هر کاروانسرای تاریخی ایران نیز سازه‌ای از آب‌انبار یافته می‌شود. این بناها را به نام‌های دیگری نیز می‌شناسیم؛ مانند: حوض‌انبار، سردابه، آبگیر، منبع و چند نام دیگر. در گویش یزدی به آب‌انبار «اومبار» می‌گویند.
پیدایش آب‌انبار در ایران
شاید در کمتر فرهنگ و تمدنی مانند ایران بتوان ستایش‌نامه‌هایی درباره‌ی آب و بایستگی نگاهبانی از آب‌های روان و پاکیزه نگه‌داشتن آن‌ها، یافت. از این‌رو شگفت‌آور نیست که برای جلوگیری از هدر رفتن آب و ذخیره‌ی آن برای روزهای نایابی، سازه‌هایی به نام آب‌انبار ساخته شده‌اند. یکی از دیرینه‌ترین این سازه‌ها را در چُغازنبیل یافته‌اند که کهنگی آن به هزاره‌ی دوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. این آب‌انبار در روزگارانی ساخته شده است که تمدن ایلام در اوج شکوفایی بود. هر چند آب انبار یافته شده آن اندازه پایدار نمانده است تا پژوهشگران با باریک‌بینی افزون‌تری این سازه‌ها را که بی‌گمان نمونه‌های دیگری نیز داشته است، بررسی کنند. به همین‌گونه، ذخیره‌سازی آب در پشت سدها در روزگاران شاهنشاهی هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان، گمانی برجا نمی‌گذارد که در آن دوره‌های باستانی، آب‌انبارها نیز ساخته می‌شدند و ساخت چنین بناهایی در مهرازی ایران شناخته شده بوده است.
در روزگاران پس از باستان ایران نیز کار ساخت آب‌انبارها ادامه یافت. به‌ویژه در راه‌های کاروان‌رو شمار این سازه‌ها روبه فزونی می‌نهاد. هر شهری نیز که پی افکنده می‌شد، در گوشه‌گوشه‌ی محله‌هایش سازه‌هایی ساخته می‌شد که آب‌انبار نامیده می‌شدند. این سازه‌ها در کنار بازارها، آموزشگاه‌ها، کاخ‌ها و سازه‌های دینی پدید می‌آمدند. یکی از دیرینه‌ترین آن‌ها آب‌انبار «حوض عضد» است که به خواست عضدالدوله‌ی دیلمی، پادشاه آل بویه، در سده‌ی چهارم مهی در شهر استخر فارس ساخته شده است. از آن پس نیز در قلمرو دولت‌های ایرانی ساخت آب‌انبار ادامه پیدا کرد؛ مانند: آب‌انبار شهر مرو در سده‌ی ششم مهی، یا آب‌انباری در یزد بازمانده از روزگار پادشاهی شاه‌شجاع مظفری در سده‌ی هشتم. باز می‌توان از آب‌انبار شهر هرات نام بُرد که در زمان تیموریان (سده‌ی نهم مهی) ساخته شده است. نمونه‌هایی از این دست، در سراسر ایرانِ کهن دیده می‌شد. اما بی‌گمان مهم‌ترین آب‌انبارهای دیرینه‌ی ایران در زمان چیرگی صفویان، در سده‌ها دهم و یازدهم مهی، ساخته شده‌اند. از آب‌انبارهای آن دوره‌ی تاریخی و نیز آب‌انبارهای ساخته شده در روزگار پادشاهی قاجاریان، نمونه‌های بسیار و درخور توجهی به‌جا مانده است.
ارزش آب‌انبارها در تمدن ایران
آب‌انبارها به‌راستی نقشی زندگی‌ساز در تمدن ایران داشته‌اند. آن‌ها یکی از نیازهای زندگی انسان – آب- را برآورده می‌کردند. در گذشته‌های تاریخی (و چه‌بسا اکنون نیز) زندگی بدون آب‌انبارها در پیرامون کویرهای پهناور ایران شدنی نبوده است. از دید مهرازی نیز آب‌انبارها سازه‌های هنری با آرایه‌هایی دل‌پذیر هستند که بخشی از چشم‌اندازهای دل‌انگیز هنر و تمدن ایران را نمایان می‌سازند. ارزش‌های فرهنگی و آیینی آن‌ها نیز بسیار درخور توجه است.
آب‌انبارها را از دید شکل و ساختمان مخزن و عناصری که نمای این سازه‌ها را می‌سازند، به چند گونه بخش‌بندی می‌کنند:
1- آب‌انبارهای خصوصی: این سازه‌ها در خانه‌های شهری یا روستایی و در زیر سطح حیاط ساخته می‌شدند. گنجایش آب آن‌ها نیز در همان اندازه بود که نیازهای چند روز باشندگان خانه را برآورده کند؛
2- آب‌انبارهای همگانی: یا آب‌انبارهای عمومی که برای بهره‌جویی همه‌ی مردم شهر یا روستا بود. این سازه‌ها بیش‌تر به‌دستیاری نیکوکاران یا فرمانروایان ساخته می‌شد و آن اندازه گنجایش داشت که نیازهای گروه بسیاری از مردم را برآورده کند. بیش‌تر این آب‌انبارها وقفی هستند؛
3- آب‌انبارهای شهری: این دست آب‌انبارها در هر محله‌ای در شهر ساخته می‌شد و نیازهای باشندگان محله را تامین می‌کرد. این آب‌انبارها بیش‌تر در کنار بازار یا مکان‌های آموزشی و دینی ساخته می‌شدند. آب‌انبارهای روستایی نیز همین کاربرد را داشتند، اما در حجمی کمتر و مهرازی‌ای ساده‌تر از آب‌انبارهای شهری.
4- آب‌انبارهای قلعه‌ای: این دست آب‌انبارها به شکل حوض‌های سرپوشیده‌ای هستند که در مرکز دژ (قلعه) ساخته می‌شدند و از دید مهرازی با همه‌ی سازه و فضاهای درونی آن هم‌پوشانی داشتند.
شماری از آب‌انبارهای تاریخی ایران
آب انبارها سازه‌های زادبومی ایران شناخته می‌شوند و جایگاه برجسته‌ای در فرهنگ ایران دارند. کهن‌ترین آب‌انبارهای ایران ژرفای بسیاری دارند و سقف‌های مخروطی. آرایه‌ای نیز در پیکره‌ی آن‌ها دیده نمی‌شود. اما آب‌انبارهای سده‌های میانی تاریخ ایران (به‌ویژه آب‌انبارهای دوره‌ی صفوی) دگرگونی‌هایی یافته‌اند؛ مانند: آرایه‌های سردر، سقف‌های تخت، ستون در محل منبع اصلی آب. نام برخی از آب‌انبارهای نامدار و بازمانده از تاریخ کهن ایران، چنین است:
1– آب‌انبار سده‌ی هشتم مهی: هشت‌پایه‌ی سبزوار (خراسان رضوی) از دوره‌ی سربداران.
2– آب‌انبارهای بازمانده از دوره‌ی صفویه: اکبرآباد رشتخوار (خراسان رضوی)، دروازه مهریز (یزد)، یخدان مویدی (کرمان)، فاضل‌خانی سرایان (خراسان جنوبی)، علی‌مردان‌خان (کرمان)، شاه‌عباسی اسدآباد (همدان).
3– آب‌انبار دوره‌ی افشاریه و زندیه: میدادان نُدوشن (یزد).
4– آب‌انبارهای قاجاری: کازرونی تخت فولاد (اصفهان)، سقاخانه کوریچان لار (فارس)، برکه‌کل شیراز (فارس)، برکه‌دریا دولت (هرمزگان)، لب‌چال (قم)، فاضل‌خان بشرویه (خراسان جنوبی)، حوض قیلوقه (سمنان).
در رشته‌نوشتارهای «آب‌انبارهای کهن ایران» به شناخت کوتاه شماری از آب انبارهای تاریخی و دیرینه‌ی ایران می‌پردازیم تا یادآور ارزش‌های تمدنی و مهرازی این سازه‌ها باشد.
خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر