یاریم تپه؛ تاریخی برآمده از دل خاک

یاریم تپه در 9 کیلومتری جنوب شهر گنبدقابوس و در 12 کیلومتری شمال شهر آزادشهر واقع شده است و با گرگان – مرکز استان105 کیلومتر فاصله دارد.

رودخانه‌ی قره سو از جبهه شمالی تپه می‌گذرد و این رودخانه بیشتر قسمت شمالی تپه را شسته و برده است، به همین دلیل این تپه را به لهجه‌ی محلی « یاریم تپه » به معنی « نیم تپه » می‌نامند.(1) یاریم تپه، تپه‌ای است مدور با قطره دایره 169 متر که حدود 20 متر از سطح زمین‌های پیرامون و نیز از سطح آب رودخانه‌ی قره سو حدود 27 متر ارتفاع دارد.(2)  از بررسی و کاوش باستان‌شناختی در این تپه تنها یک گزارش خبرگونه و یک اطلاعیه در دست است.(3)

جانمایی تپه یاریم تپه بر روی نقشه

بررسی و شناسایی یاریم تپه:

یاریم تپه در سال‌های 1960 و 1962 میلادی برابر با 1339 و 1341 خورشیدی از سوی موسسه‌ی انگلیسی مطالعات ایران و به سرپرستی دیوید استروناخ مورد بررسی و شناسایی قرار گرفت، و کاوش باستان‌شناسی شد.(4) در این کاوش آثارتمدنی انسان‌هایی که در 5 هزار سال پیش از میلاد در اینجا ساکن بوده‌اند، به دست آمد.(5) این تپه به شماره‌ی 728 و در تاریخ 23/1/1346 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.(6)

 

دیرینگی یاریم تپه:

در سال‌های 1960 و 1962 میلادی، یاریم تپه  کاوش باستان‌شناسی شد و در نتیجه آن در مجموع 32 لایه‌ی استقراری در آن مشخص شد. که در عمق 1 متری از زیر سطح زمین‌های اطراف یا حدود 21 متری از زیر سطح تپه، سطح خاک بکر مشخص شد.(7)

کهن‌ترین و زیرین‌ترین لایه‌ی استقراری یاریم تپه در بردارنده‌ی بقایای دوره‌ی نو سنگی (دوره یک یا اوایل کالکولتیک) است(8) که پیشینه‌ی آن دست کم به هزاره پنجم پیش از میلاد می‌رسد. و از پایان دوره کالکولتیک 3200- 2800 ق.م تا 1800 پیش از میلاد همیشه مورد استفاده و استقرارقرار گرفته و پس از یک ویرانی از حدود 1100 پیش از میلاد (عصر آهن) تا دوران پارتی (200 میلادی) دارای سکونت بوده است.(9)

جانمایی تپه یاریم تپه بر روی عکس هوایی

کاوش باستان‌شناسی:

کاوش باستان‌شناسی در این تپه در پاییز 1339 خورشیدی (1960 میلادی) با کاوش سه ترانشه‌ی پله‌ای در جبهه شمالی که رودخانه‌ی قره سو آن را شسته بود، آغاز و انجام شد و چنانچه گفته شد؛ در نتیجه‌ی کاوش باستان‌شناختی 33 لایه  استقراری مشخص شد. و در عمق 1 متری از سطح زمین‌های پیرامون یا حدود 21 متر از زیر سطح تپه به سطح خاک بکر رسید.

شرق استان به ویژه شهرستان‌های آزادشهر، گالیکش، مینودشت و گنبد، از دیر باز ریشه در تاریخ داشته‌اند و خاستگاه  تمدن بوده‌اند، و پیشنه‌ی تمدنی آن‌ها نیز بسیار غنی و  کهن است. حال با این کثرت، گستردگی و غنای تپه‌های تاریخی، این پرسش پیش می‌آید، چرا «یاریم تپه» توسط مووسسه مطالعات انگلیسی برای کاوش باستان‌شناسی برگزیده و انتخاب شد؟

می‌توان این‌گونه پاسخ داد: نخست آن که یاریم تپه، تپه نسبتا کوچک است و بلندی آن از سطح دشت به 20 متر می‌رسد. دیگر اینکه در منطقه‌ی جغرافیایی شمال شرقی ایران کاوش باستان‌شناسایی کمتری انجام شده است.، و آنچه که کاوش شده است، با استفاده از شیوه‌ی کربن 14 تعیین زمان و قدمت نگردیده است.(10) هیات سوئدی در شاه تپه(11) گرگان و هیات آمریکایی در تپه حصار(12) دامغان حفاری کرده‌اند. کاوش باستان‌شناسی یاریم تپه در آن سال‌ها می توانست، به دنبال این دو کاوش قرار بگیرد و با آزمایش کربن 14 اشکال‌های گذشته را رفع کند، و نتیجه‌ی کاوش‌های آنان را تکمیل کند.

یاریم تپه- جبهه شرقی

یاریم تپه- جبهه غربی

دلیل‌های دیگری برای این انتخاب وجود دارد. یاریم تپه بر سر راه‌های مهاجرت و حملات ساکنان آسیای مرکزی بوده است و از این‌رو از این نظر، این مکان، ارزش بیشتری برای بررسی‌ها و مطالعات تاریخی- اجتماعی دارد. انتخاب این تپه و ترجیح آن به تپه‌های اطراف بیشتر از نظر جغرافیایی بوده است. یاریم تپه بر ساحل پیچاپیچ رودخانه‌ی قره سو است، که سرچشمه‌ی آن در جنوب کوه‌های البرز است. امروزه رودخانه‌ی قره سو آب کمی دارد که از مسیری پرپیچ و خم و نیزار به گرگان می‌رسد. و از آنجا به دریای کاسپین که در فاصله‌ی هشتاد میلی برابر با 8/128 کیلومتری است، می‌ریزد. در ظرف دو هزار سال مسیل این رودخانه در مسیر امروزی افتاده و نیمی از شمال این تپه را شسته و برده است. و به این سبب ترکمنان آن را «یاریم تپه» خوانده‌اند، که به زبان فارسی «نیم تپه» معنی می‌دهد. گویی قره سو نیمی از تپه را برش داده، کاوش باستان‌شناختی کرده و به خاک بکر رسانده و خاک‌های اضافی آن را برده است. دیوید استروناخ روزی که به آن نگاه انداخته بود، فکر می‌کرد، کاوش باستان‌شناختی این بدنه خالی از فایده علمی نیست. سرانجام باید گفت که یاریم تپه، چون جمع و جور است، هیات کاوش می‌توانست با حفاری آن به کار علمی خود تسلط کامل داشته باشد و با دقت به بررسی مواد تاریخی یافته شده، بپردازد. با این ملاحظات، یاریم تپه برای حفاری برگزیده و انتخاب شد و در دو فصل که هر فصلی دو ماه به درازا کشیده، در سال‌های 1960 و 1962 (1341 خورشیدی) در این تپه صرف وقت شد.(13)

یاریم تپه – جبهه شمالی که روخانه بخش‌های عمده از تپه را شسته و برده است.

یاریم تپه– نقطه بنچ مارک- سازمان نقشه برداری

یاریم تپه پراکندگی مواد فرهنگی در عرصه و حرایم تپه

استقرار در یاریم تپه:

درباره‌ی معماری یاریم تپه اطلاعات محدود است، به دلیل اینکه دیوارها از چینه و قلوه‌های گلی خشت‌مانند ساخته شده بودند. کف فضاها با خاک کوبیده شده، هموار شده و در مواردی هم دارای لایه‌ای از اندود کاه گل بودند.

در یاریم تپه برای استحکام بیشتر دیواره‌ها، کاه به گل اضافه کرده‌اند، و از آجر و سنگ برای کف‌سازی استفاده نشده بود. دیوارهای بناهای این تپه گاهی از چینه و گاهی از خشت بود. در طبقات اولیه‌ی تپه، این خشت‌ها به شکل قرص‌های نان ناهموار و ناصاف بود. ولی بعدها تبدیل به خشت‌های مکعب مستطیل شده بود. خطوط اصلی دیوارهای خرابه گاهی روشن و مشخص نیست. دیوارهای چینه‌ای گاهی به قدری شبیه گل و خاک اطراف است، که کلنگ باستان‌شناسی دقیق می خواهد که حد فاصل آن را دریابد.(14)

دیوارهای چهاردیواری، معمولا بنیاد و شالوده‌ای دارند که معمولا خشت یا سنگ نتراشیده است. تجدید بنا در بناهایی که مدت‌ها مسکون بوده‌اند، گاهی سمت دیوارها و شالوده‌ی آن‌ها را برهم زده است. و کف بناها نیز به‌هم خورده است، در نتیجه سمت ساختمان عوض شده است. بعضی اوقات دیوارهای تازه بر باقی مانده‌ی دیوارهای کهنه ساخته شده است. در یاریم تپه 33 سطح (لایه) مختلف از بالاترین سطح تا خاک بکر شمرده شد. قسمت بالای تپه، خاک کشاورزی قابل کشت بود. در دوران اولیه‌ی اسلامی بیش از 20 قبر بر بالای آن کنده بوده‌اند. دوران اخیر سکونت در این تپه، دوران آهن است که هزاره‌ی اول پیش از میلاد (سه هزار سال پیش) شمرده می‌شود. پانزده لایه‌ی مختلف از این دوران (عصر آهن) در این تپه یافت شده است. بالاترین سطح این پانزده لایه که سطوح یک تا چهار است، علایم سکونت پارتی‌ها (اشکانیان) را نشان می‌دهد(15)، دوران زندگی آنان تا سال 200 میلادی می‌رسد. نشانه‌های  آتش‌سوزی و پیکان‌های قالبی برنزی که در سطح و لایه‌های بالایی یافت شد، به ما می‌گوید که ساکنان این تپه، مورد حمله‌ی غارتگران قرار گرفته‌اند. و آزمایش کربن 14 نیز همین تاریخ را نشان می‌دهد. ظاهرا یاریم تپه دیگر مسکون نشده است و از آن تاریخ به بعد روبه خرابی رفته است.(16)

سفال:

سفال‌های به دست آمده از یاریم تپه به 5 گروه زیر تقسیم شده‌اند:

1- سفال‌های دوره‌ی نوسنگی یاریم تپه، دست‌ساز و دارای شاموت(17) گیاهی هستند. سطح ظروف دارای لعاب گلی غلیظ کرم‌رنگ و نقوش هندسی و خطی است که با رنگ سیاه یا قرمز کشیده شده‌اند. این نوع سفال‌ها در سه لایه اول استقراری بدست آمده‌اند. به عقیده‌ی استروناخ، این سفال‌ها، مشابه‌ی سفال‌های به دست آمده از «آنو»(18) و «جیتون»(19) بودند.

2- پس از یک وقفه که حدود 1500 سال مدت آن بود، کشاورزان آشنا به استفاده از مس طبیعی دارای سفالی بودند، که شاموت آن‌ها شن نرم بود و دارای لعاب گلی قرمز رنگ بودند. نقوشی تزیینی را با رنگ سیاه کشیده بودند و سفال آن‌ها مشابه‌ی سفال‌های دوره 3 شاه تپه بود که قدمت آن حدود 2900-3200 پیش از میلاد تعیین شده است. در میان سفال‌های این گروه تعدادی سفال‌های خاکستری رنگ مشابه سفال‌های «تورنگ تپه»(20) هم وجود داشت.

3- باردیگر، وقفه‌ای در استقرار در یاریم تپه رخ داد، که این بار 300 سال به طول انجامید. سفال مشخصه پس از دومین وقفه، از نوع خاکستری داغدار بود. که قدمت آن به حدود 2000 ق.م می‌رسد. در این زمان یاریم تپه دوباره برای مدتی متروک شد.

4- در عصر آهن، در حدود 1250 پیش از میلاد باردیگر، عده‌ای در یاریم تپه ساکن شدند، که برای نخستین‌بار در یاریم تپه، اجساد را در خارج از محل اسقرار دفن می‌کردند. این ساکنان دارای سفال‌های نارنجی، قهوه‌ای و یا خاکستری مشابه سفال‌های «مارلیک»(21) بودند.

«مشخص‌ترین ظروف سفال دوران آهن این تپه، ظروفی است که پشت آن‌ها برجستگی‌های ستاره‌ای شکل دارد که ظاهرا آن‌ها را روی آتش می‌گذاشتند. اهمیت این ظروف بیشتر از این نظر است که با ظروفی که از حفاری در غرب ایران به دست آمده، قابل قیاس نیستند.»(22)

4- آثار فوقانی‌ترین لایه‌های استقرای در یاریم تپه، با سفال‌های مشخصه دوره پارتی همراه بودند. سفال‌های این دوره قرمز رنگ و ظریف بودند و مشابه‌ آن‌ها در تورنگ تپه و «قومس »23به دست آمده‌اند.(24)

دیگر اشیاء:

تاریخ لایه‌ی شماره 15 که نخستین سطح و لایه دوران آهن است، به 1100 تا 1000 سال پیش از میلاد می‌رسد. این تاریخ، همزمان دورانی است که در این تپه‌ها آلات و ادوات آهنی یافت شده است. و گمان می‌رود کمی بیشتر از آن را شناخته باشند.

تازه‌ترین لایه مربوط به دوران برنز که به 1900 سال پیش از میلاد می‌رسد، هیچ‌گونه وقفه‌ای در آن نیست. نخستین سطح از سطوح دوازده‌گانه‌ی دوران برنز (مفرغ) تقریبا به سه هزار سال پیش می‌رسد، در درازای این مدت برنز یا دست‌کم، مس مورد استقبال عمومی داشته است.

در ترانشه Z  پاره‌های پهن و بازمانده‌ی اجاقی ظریف و حفره‌هایی پیدا شد. این حفره‌ها اغلب پر از ماده‌ی بسیار نرمی بود که فایده اصلی آن‌ها مشخص نیست.

روش تدفین:

در دوره‌ی نوسنگی تا پیش از عصر آهن، اجساد در داخل روستا و زیر مناطق مسکونی دفن می‌شدند و از آغاز عصر آهن به بعد ساکنان یاریم تپه اجساد را در گورستان واقع در خارج از روستا دفن می‌کردند.(25)

ابزار استخوانی:

در بازدیدی که در تیر ماه سال1398 از این تپه بازدید نمودیم، از سطح جبهه شمال غربی یاریم تپه به صورت اتفاقی قطعه استخوانی پیدا شد، که به گمان می‌رسد از این ابزار در نبردهای تن به تن، شکار جانوران و یا دفاع از خود در برابر حمله حانوران وحشی استفاده می‌شود. این ابزار استخوانی که بر نگارنده مشخص نیست از کدام جانداران و یا از انسان هست، به اندازه طول 41 سانتیمتر است و بخش پایین این ابزار استخوانی به علت استفاده‌های مکرر، کاملا ساییده و خوش دست شده است. این ابزار شبیه گرز استخوانی است.(26)**

 

یاریم تپه ابزار استخوانی

یاریم تپه ابزار استخوانی

یاریم تپه ابزار استخوانی- بازسازی نمایش استفاده از ابزار استخوانی مشابه ابزار استخوانی یافته شده در یاریم تپه-
در فیلم ادیسه فضایی

پاورقی و فهرست منایع:

*این گزارش به صورت مختصر برای نخستین بار در داشنامه ی گلستان، دفتر پنجم، اسفند 1385 چاپ و منتشرشده است.

** در نگارش و ویرایش این گزارش پژوهشی میدانی، دوستان و همکاران فرهیخته ام آقایان: حمیدرضا محمودی – معاون اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان آزادشهر و رضابای کارشناس -آی تی-  و میلاد ارجمند –دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی- بسیار کمک و همکاری نمودند که ضمن سپاسگزاری، آرزوی موفقیت برای این بزرگواران دارم.

1- مدیریت میراث فرهنگی استان گلستان، راهنمای آثار تاریخی استان گلستان، سال 1379 ، ص 6.

2- ستوده، منوچهر، از آستارباد، چاپ اول، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1377، ج 5، ص 492.

3- ملک شهمیرزادی، صادق، ایران در پیش از تاریخ، باستان شناسی ایران از آغاز تا سپیده دم شهرنشینی، چاپ اول، معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، 1377، ص 374.

4- Stronach. David:1972:”yarim tepe”excavations in IRAN.the british coutribution/ox ford. P21-23

5- نوروززاده چگینی، ناصر، شهرهای مازندران، کتاب: شهرهای ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی، جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، سال 1370، ج 4، ص 72.

6- راهنمای آثار تاریخی استان گلستان، ص 6

7- نوروززاده چگینی، ص 72

8- کالکولتیک Chalcolithic: دوره مس سنگی-(منوچهر ستوده، همان کتاب، ص 500)

9- Crawd ford/v/E:1963″Beside the kava su.”Kbulletin of metropolitian museum of Art. Vol xx1.no5. pp263-273

10- شیوه کربن 14 یا رادیوکربن که در سال 1946 به وسیله پروفسور و . ف. لیبی در شیکاگو عرضه شده اس ت .اصول شیوه مزبور به طور خلاصه چنین اس ت . هر ارگانیسم ز نده شامل کربن طبیعی بوزن اتمی 12می باشد. و یک ایزوتوپ رادیواکتیو از کربن دارای وزن اتمی 14 است. که از طریقه فعل و انفعالات اشعه کیهانی روی نیتروژن بر روی لایه های فوقانی اتمسفرتشکیل می شود و به زمین می ریزد به وسیله ی گیاهان و در نهایت حیوانات جذب     می شود. نسبت کربن 14 به کربن 12 در دوران حیات ثابت می ماند: یک میلیاردیم گرم در مقابل هر گرم کربن 14 جذب نمی شود، آن قسمتی که در ارگانیسم وجود دارد، رفته رفته به طورمنظم با تبدیل به نیتروژن کاهش می یابد. نظر به این منحنی نیمه زندگی کربن که منحنی متلاشی شدن یا 14 شناخته شده (که 5568 سال است ) ،ممکن است، به توان تاریخ زمانی را که ارگانیسم مرده است و در نتیجه، سن او را پیدا کرد. این شیوه می تواند برموجودات آلی از قبیل استخوان، چوب، زغال، صدف، نی و غیره که در کاوش های باستان شناسی به دست می آیند، به کار برده می شود.(رو، ژورژ، بین النهرین باستان، ترجمه ی عبدالرضا، هوشنگ مهدوی، نشر آبی، چاپ دهم، سال 1469- صص 39-38).

11- شاه تپه: این تپه در 13 کیلومتری شمال غرب شهر گرگان واقع است. کاوش باستان شناسی این تپه به وسیله هیأت در سال Aren سوئدی به سرپرستی پروفسور آرن1933 میلادی انجام شده است. (عزت ا… نگهبان مروری بر باستا ن شناسی ایران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، سال. 1376 ، ص 422).

12-تپه حصار: این تپه در سه کیلومتری شهر دامغان واقع شده است. حفاری آن در سال های 1931 و 1932میلادی به سرپرستی دکتر فلیپ اشمیت Philip.E.l.smith بر اساس یک بررسی مقدماتی توسط پروفسور ارنست هرسفلد (Ernest hersfeld) در این منطقه انجام شده بود، شروع گردید. (عزت ا… نگهبان، همان کتاب، ص 393).

13- ستوده، همان کتاب، صص 492 و 493

14- ستوده، همان کتاب، صص 496

15- پارتها یا اشکانیان بیش از چهارصد و هفتاد سال ( 250ق .م تا 226 ب . م) بر ایران بزرگ فرمانروایی کردند.

16- صادق شهمیرزادی، همان کتاب، ص 375.

17- شاموت: ماده چسباننده خمیر سفال، برای استحکام و تقویت خمیر سفال از ماده ی چسباننده نظیر کاه، پشم، خاکستر، آهک و … استفاده می شود، که در موقع پخت و حرارت دادن سفال، ظروف سفالی ترک بر ندارد. تمپر Temper

18-در آنو Anau در نزدیکی عشق آباد پایتخت جمهوری ترکمنستان دو تپه به فاصله ی حدود 5/1 کیلومتر از یکدیگر واقع شده اند، که تپه های آنو نامیده می شوند . نخستین بار توسط سرتیپ کوموروف در حدود سال 1880 میلادی general komorof کاوش شد و سپس در سال 1904 میلادی توسط رالف بازدید و باردیگر حفاری توسط Ralph pumpelly پامپلی شد. (صادق ملک شهیرزادی، همان کتاب)

19- جیتون: اصطلاح جیتون Jeitun به آثار و بقایای به دست آمده از تعدادی مکان های باستانی که بین صحرای قره قوم و کوه پایه های کوپت داغ در حوالی عشق آباد ترکمستان واقع شده اند، اطلاق می شود. جیتون نام یکی از آن محل ها است. و این تپه در سال 1968 میلادی توسط ماسون m.r. masson  کاوش شد. (همان کتاب، ص ص 378 و 379).

20- تورنگ تپه: این تپه بزرگترین و با اهمیت ترین نقطه ی پیش از تاریخ دشت گرگان است، که به فاصله ی 17 کیلومتری سر راه گرگان – علی آباد ( 9 کیلومتری شمال جاده ) قرار دارد. در حفریاتی که توسط ف. ر. ویلن از دانشگاه پنسیلوانیا و سپس ژان دهه در سا ل های دهه ی 1960م از دانشگاه لیون پاریس انجام گرفت، آثار استقرار هزاره ششم ق .م را نشان دا د. و طبقات مربوط به 2800 تا 1700 ق.م دارای اهمیت بسیار بود. البته در سال 1841 م در دامنه ی تپه ی یادشده، آثاری به دست آمد که به جهت طلایی بودن تعدادی از آنها به گنجینه ی استرآباد معروف شد که قدمت آن به دوره ی مفرغ باز می گشت. (ناصر چگینی، شهرهای مازندران، ص 70).

21- مارلیک: تپه مارلیک (چراغعلی تپه ) در منطقه ی رحمت آباد نزدیک رودبار – زیتون در استان گیلان واقع شده است. کاوش باستان شناسی آن در اوایل پاییز سال 1340 توسط دکتر عزت ا..نگهبان شروع گردید. مهمترین کشفیات آن جام طلایی مارلیک است. (عزت ا… نگهبان، مهرهای مارلیک، نشریه مارلیک 2- مؤسسه ی گروه  باستان شناسی و تاریخ هنر، دی ماه 2536 ،ص 10).

22- منوچهر ستوده، همان کتاب، ص 497.

23- قومس: ویرانه های قومس در 34 کیلومتری غرب دامغان و چند کیلومتری جنوب روستای گوشه واقع شده است . نخستین فصل کاوش باستان شناسی در این مکان در پاییز سال 1346 خورشیدی و پس از سا ل های 1350 و 1355 خورشیدی، توسط هانسمن پیگیری شد. (صادق ملک شهمیرزادی، همان کتاب، ص 372).

24- الف-ملک شهمیرزادی همان، ص 375.

ب- صادقی، محمد، بررسی و تبیین چگونگی گذر از عصر مفرغ جدید به آهن I در شمال شرقی و شمال مرکزی ایران، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد، استاد راهنما:دکتر اکبر پورفرج- استاد مشاور: دکتر بهمن فیروزمندی شیره چین، دانشگاه آزاد اسلامی-واحد تهران مرکزی -دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه باستان شناسی

25- ملک شهمیرزادی، همان کتاب، ص 376.

26- بازسازی شده نمونه این ابزار استخوانی را در فیلم ادیسه فضایی – فیلم علمی تخیلی و حماسی– به کارگردانی استنلی کوبریک محصول سال ۱۹۶۸ آمریکا-بریتانیا می نوان دید.

امرداد - علیرضا حصارنوی، باستان‌شناس و کارشناس‌ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران