تیرگان، یکی از جشن‌های مهم و از کهنترین جشن‌های ایرانیان است. در گاهشمار اوستایی هر یک از سی روز ماه به نام یکی از ایزدان «ستودنی» نامیده شده است و هنگامی که نام روز و نام ماه برابر شود در این روز از این ماه جشنی برپا میشود. با برابرشدن روز تیر با ماه تیر جشن تیرگان برگزار میشود. این جشن با 10 تیرماه خورشیدی در گاهشماری کنونی برابری می‌کند.
یکی از یادبودهای ارزشمند روزگار ساسانیان اکنون در مشگین‌شهر دیده میشود. هرچند گذر زمان نوشته‌ی آن را بسیار ناخوانا کرده است، اما در نیمه‌ی دوم دهه‌ی چهل خورشیدی، دبیره (:خط) آن خوانا بود و باستان‌شناسان توانستند آن را بخوانند و ترجمه کنند. اکنون آن ترجمه، تنها سندی است که ما را با درون‌مایه‌ی سنگ‌نوشته آشنا می‌کند. این اثر در زمان شهریاری شاپور دوم ساسانی پدید آمده است.
آنچه در «اِشکفت سلمان» در جنوب ایذه بازمانده است سنگ‌نگاره‌ای است که از یک دید همانندی ندارد. آن بی‌مانندگی به نگارکندِ زن و کودکی برمی‌گردد که بر صخره نقش بسته است و تصویری دیدنی از آنان را در روزگار چیرگی ایلامیان باستان نشان می‌دهد.
از شاهنشاهی اشکانی یادمان های اندکی به‌جا مانده است. از این‌رو هر یادمانی از آن دوره‌ی تاریخی بسیار ارزشمند است. یک نمونه از یادبودهای اشکانی، سنگ‌نگاره‌ی «خونگ‌اژدر» است. دریغا که این یادمان پُرارزش در آستانه‌ی ویرانی است!
به گمان می‌رسد که سنگ‌نگاره‌های ایران، هنری پیوسته است که گاه تا به اکنون نیز ادامه یافته است. هنوز هم برخی از بومی‌ها گستره‌های کشور ما نقش‌های خیالی خود را بر روی صخره‌ها و سنگ می‌کِشند و سنتی را ادامه می‌دهند که از دوره‌ی انسان‌های پیش از تاریخ آغاز شده است. «سنگ‌نگاره‌های جُربَت» نمونه‌ای از آن آثار هنر ابتدایی هستند که هم نقش‌های پیش از تاریخ را دارند و هم تصویرسازی‌ها و نقش‌زدن‌های بومی‌های امروز را.
در سده‌ی نهم پیش از میلاد چندین قبیله، سرزمینی را با تمدنی شکوفا شکل دادند که در نوشته‌های باستانی و سالنامه‌های آشوری «اورارتو» نامیده می‌شد. نخستین جایی که در آن نام اورارتو آمده است در نوشته‌ای از شلم‌نصر آشوری، در آغاز سده‌ی نهم پیش از میلاد، است. از این تمدن بالنده آثاری باستانی‌ای در دست است که سنگ‌نوشته‌ی «سیغندل» یا «سقندل» که با نام سقین‌دل هم از آن یاد میشود، یکی از آن‌هاست.
تنگی‌سر روستایی در شهرستان کامیاران، در استان کردستان، است. آن روستا در دره‌ی دل‌انگیز اورامان نمایان است و کوه بلند زینانه چشم‌اندازی شگفت و زیبا بدان بخشیده است. سنگ‌نگاره‌ی آشوری روستا بر روی همان کوه کنده شده است و به نام تنگی‌ور شناخته میشود. بیش از یک‌متر بلند و اندکی کمتر پهنا دارد و صخره‌ای استوار آن را در بر گرفته است. اندکی دورتر از آنجا روستای دیگری هست که یوزی‌در نامیده میشود.
در شهر خوسف، در استان خراسان جنوبی، یکی دیگر از نشانه‌های سنگی ایران باستان دیده میشود. این اثر که در یکی از دره‌های کوه رچ بر روی سنگ کنده شده است، مجموعه‌ی چند سنگ‌نوشته به خط پهلوی و سه نقش است. آنجا را «کال‌جنگال» می‌نامند.
تازه‌ترین بررسی‌های میدانی بیان‌گر آن است که، تَرَک و شکافی که از گذشته‌ها بر روی آرامگاه داریوش بزرگ در محوطه‌ی باستانی نامدار به نقش رستم وجود داشته، ژرف‌تر (:عمیق‌تر) شده و تهدیدی جدی برای یادگار اَرزشمند هخامنشیان به‌شمار می‌رود.
آشور امپراتوری جنگاور جهان باستان بود. تمدنی شکوفا و ادبیاتی سرشار داشتند و در نگاشتن گل‌نبشته‌‌های (:لوحه‌های گِلی) یادبودی و سالنامه‌های شاهی همواره کوشا بودند. آنچه از تمدن آشور به‌جا مانده است، پُرشمار است. یک نمونه‌ی آن در قلمرو بیرون از مرزهای آنان هنوز هم برجاست و اکنون در بخشی از استان ایلام کنونی دیده میشود. آنجا را سنگ‌برجسته‌ی «گُل‌گُل ملکشاهی» می‌نامند.
شهرستان قیروکارزین، در استان فارس، به فراورده‌های کشاورزی‌اش آوازه دارد و پُرشماری روستاها و آبادی‌هایی که مردمانش پیوسته با کار و کوشش‌اند. آنجا گستره‌ای نیمه‌خشک است و تابستان‌هایی گرم‌وخشک دارد. اما از یک دید دیگر، قیروکارزین نیز مانند پهنه‌های دیگر استان فارس، نامبردار است. آنجا نشانه‌هایی از تمدنی دیرینه دارد؛ گواه آن، سنگ‌نگاره‌های بسیار کهن این شهرستان است.
سنگ‌نگاره‌ها بخش مهمی از آگاهی‌های باستان‌شناسان را درباره‌ی دوره‌های پیش از تاریخ به دست می‌دهند. آن نگاره‌ها هرچند پیچیدگی نقش‌های دوران تاریخی را ندارند اما دربردارنده‌ی نمادها و نشانه‌هایی از زندگی انسان‌های بسیار کهن هستند و راهی برای فهم چگونگی زندگی و شیوه‌ی شکار و باورهای آنان به‌شمار می‌روند. سنگ‌نگاره‌های «عقربلو» از این دید از ارزش بسیاری برخوردارند.
برخی از باستان‌شناسان بر این باورند که نخستین سند تاریخی‌ای که در آن از سیوند (در مرودشت فارس) نام بُرده شده سنگ‌نوشته‌ی «تنگ خشک» است. ارزش دیگر این سنگ‌نوشته از دید زبان‌شناسی و اجتماعی است.
بر روی کوهی بلند و صخره‌ای، انسان‌های روزگار باستان سطحی صاف را آماده کردند اما اکنون هیچ خط و نشانه‌ای بر روی آن دیده نمی‌شود! آیا از همان روزگاران این سنگ‌کنده نانوشته‌ها مانده است یا گذر زمان و سده‌ها و هزاره‌ها، نوشته‌های آن را پاک کرده است؟ این پرسشی است که پاسخ به آن شاید دست‌یافتنی نباشد. هر چه هست، «برده‌مافوره» اثری از دوران باستانی این مرز و بوم است، با رازهای بسیار.
باستان‌شناسان در کهنترین محوطه شناسایی شده در حوضه آبگیر سد «چپرآباد»، به روستایی کوچک از نیمه‌ی دوم هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد (نزدیک‌به هفت‌هزار سال پیش) دست یافتند. سد چپرآباد قرار است در تیرماه 1402 خورشیدی آبگیری شود و این محوطه در نخستین گام آبگیریِ سد زیر آب خواهد رفت.
از فرمانروایی نیرومند اورارتو، یادمان‌هایی برجای مانده است که هر کدام بخشی از میراث کهن فلات ایران شناخته می‌شوند. آن آثار یادبودهایی هستند که نشانه‌ی تاریخ و فرهنگ پیشرفته و توان فرمانروایی اورارتویی‌ها شناخته می‌شوند. یک نمونه‌ی بازمانده از آن تمدن کهن، سنگ‌نوشته‌ی «رازلیق» است. در این اثر، شاه اورارتور از چیرگی خود بر سرزمین‌های پیرامونش و از به‌دست آوردن دژی از دشمن سخن می‌گوید.
سراسر ایران آکنده از هنر سنگ‌نگاره‌ای و نوشته‌های سنگی و صخره‌ای است. شماری از آن‌ها آوازه‌ای جهانی دارند و بسیار شناخته‌شده‌اند (همانند: بیستون، نقش رستم، تنگه چوگان و تخت جمشید). اما درباره‌ی شماری دیگر از این آثار دیرینه، کمتر سخن گفته شده است. رشته‌نوشته‌های «نگاره‌ها و نوشته‌های سنگی ایران باستان» درباره‌ی آثار کمتر شناخته‌شده‌ی ایران است که در سراسر سرزمین ما پراکنده‌اند.
کاوش در «تپه کهنه صوفیان» به شناسایی محوطه‌ای از دوران مس و سنگ قدیم (فرهنگ دالما) در گستره‌ی مرتفع شمال باختری ایران انجامید. باستان‌شناسان بر این باورند، این کشف به دانسته‌های ایران از فرهنگ هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد، نزدیک به ۷۰۰۰ سال پیش، بیفزاید.
برای باستان‌شناسانی که بخشی از پژوهش آن‌ها درباره‌ی چگونگی فراهم‌آوردن خوراک (غذا) توسط انسان‌های پیش از تاریخ است، پهنه‌ی باستانی «شیخی‌آباد» از اهمیت بسیاری برخوردار است. این تپه با دیرینگی آغاز هزاره‌ی هشتم پیش از میلاد، آگاهی‌های فراوانی در این زمینه به‌دست می‌دهد. آنجا یکی از نخستین زیستگاه‌های انسان در سراسر خاورمیانه بوده است.
در شمال ایران باستان‌شناسان استقراری انسانی را یافتند که دیرینگی آن به پنج‌هزار سال پیش می‌رسد. آنجا را «شهنه‌پشته» می‌نامند که یکی از مهمترین یافته های عصر آهن در بخش‌های شمالی ایران است.
«دشت هلیلان» از پهنه‌های بسیار کهن باختر ایران است. آنجا سرشار از آثار پیش از تاریخ و دوران باستانی ایران است و گورستان‌ها، بازمانده‌ی دژ‌ها و تپه‌های پُرشمار باستانی، فراوان‌اند. بخش‌هایی از این مجموعه‌ی بزرگ به‌دستیاری باستان‌شناسان کاوش شده است و بخش‌های دیگر نیازمند گمانه‌زنی‌ها دیگر است.
در نزدیکی شهر خرم‌آباد، در استان لرستان، تپه‌هایی دیرینه دیده می‌شوند که نشانه‌های باستان‌شناختی از پیشینه‌ی پنج‌هزار ساله‌ی باشندگی انسان در آنجا خبر می‌دهند. اگر کاوش‌های علمی در آن پهنه انجام شود گمان پیدا شدن ردی از تمدنی کهن و آثار پیشاتاریخی و باستانی، دور از ذهن نیست، اما این گستره‌ی باستانی به حال خود رها شده است. آنجا را «تپه ماسور» می‌نامند.
