هخامنشیان کار‌های زیربنایی در قلمروهای تخت فرمانروایی خود انجام دادند که تاکنون پا برجای مانده‌اند؛ از شمار این طرح‌ها باید به مجموعه‌ای از سدها و شبکه‌های آبرسانی، همچون «سد بستانخانی دیدگان» در استان فارس اشاره کرد. پژوهش‌های جدید از شگفتی‌های تازه معماری آن پرده برداشته است.
به گزارش خبرگزاری ایرنا، بررسی‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی که به‌تازگی در گستره‌ی شهرستان‌های پاسارگاد، خرمبید و گستره‌های پیرامون حوزه‌ی رود پلوار انجام شده، نشان از وجود مجموعه گسترده‌ای از آثار و ساختارهایی دارد که پیوند مستقیمی با گستره‌ی پاسارگاد، از مهمترین مراکز و پایتخت‌های شاهنشاهی هخامنشی دارند.
سد تاریخی بستانخانی در منطقه دیدگان شهرستان خرمبید در استان فارس دید می‌شود. شهرستان خرمبید در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی پاسارگاد جای دارد.
آنگونه که باستان‌شناسان گفته‌اند، سد بستانخانی دیدگان ازشمار بزرگترین و مهمترین سدهای تاریخی منطقه است که از دید دیرینگی، تکنیک ساخت و کاربری ارزشمند به شمار می‌رود. به سخن دیگر، می‌توان آن را شناسنامه و الگوی سدسازی در ایران دانست.
این سد در سال‌های گذشته در دو مرحله مورد دست‌یازی و تخریب سودجویان و حفاران غیرمجاز قرار گرفته و آسیب‌های زیادی به آن وارد شده است.
کشف بلوک‌های چهارگوش تراشخورده در سد بستانخانی
هم‌اکنون پژوهش‌هایی برای شناخت بیشتر ساختار معماری این سد در دست انجام است. در این سرپرست کاوش سد بستانخانی دیدگان از شناسایی ساختار نوین معماری در سد یادشده سخن گفت و افزود: «در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی سد هخامنشی بستانخانی دیدگان چند ساختار معماری که در آنها بلوک‌های چهارگوش تراش خورده به کار رفته، شناسایی شده و مطالعات در ارتباط با نقشه معماری و کارکرد آنها در حال انجام است».
حمیدرضا کرمی با اشاره به ویژگی‌های یگانه‌ی این سد، افزود: «سد بستانخانی دیدگان با بلندای تاج ۲۱ متر، درازای ۱۷۰ متر و پهنای ۷۰ متر در کف دره بزرگترین سد دوران هخامنشی در سرزمین ایران به شمار می‌آید که گسترده دریاچه‌ی آن نزدیک به ۲۰۰ هکتار می‌رسیده است».
او بر این باور است که نیاز اساسی هخامنشیان در تامین آب مورد نیاز برای بخش‌های گوناگون از جمله کشاورزی، باغبانی، مصارف همگانی و مسکونی و همچنین تامین آب محوطه و پردیس پاسارگاد، سبب ساخت و ساز سدهای بسیاری شده است.
کرمی گفت: «افزون بر این، کانال‌های آبرسانی گسترده‌ای نیز برای رساندن آب سدها به مکان‌های مورد نظر ایجاد شده است».
وی با اشاره به نتایج بررسی‌ها و کاوش‌های گستره‌های گوناگون ایران، درباره‌ی اجرای طرح‌های تامین آب در دوران باستان، گفت: «بیشترین طرح‌های ساخت‌وساز مربوط به تامین آب، در دوره‌ی هخامنشی در دشت پاسارگاد و مناطق پیرامون آن صورت گرفته است».
کارشناس پایگاه میراث جهانی پاسارگاد جایگاه سامانه‌های آبی یادشده را دشت پاسارگاد، دشت خرمبید، دشت مرغاب و دشت کمین دانست و افزود: «هدف از ساخت سدها با توجه به طغیان‌های رودخانه پلوار، کنترل سیلاب‌های فصلی در سرشاخه‌های رود و همچنین ذخیره‌سازی آب برای استفاده در ماه‌های گرم و خشک‌سال در بخش‌های گوناگون بوده است».
سدهای هخامنشی با مهندسی دقیق اجرا شده‌اند
او با اشاره بر روش هوشمندانه ساخت سدها و کانال‌ها، گفت: «این نوع معماری نشان می‌دهد که ساخت‌وسازها در چارچوب برنامه‌ریزی علمی و با مهندسی دقیق اجرا شده است».
کرمی درباره‌ی جزییات ساخت این سدها گفت: «به‌کارگیری روش‌هایی همانند آنچه در ساخت بناهای پاسارگاد استفاده شده در برخی از این سدها دیده می‌شود، برای نمونه، در سازه‌های سنگی سد چمبیان (شهیدآباد) و بستانخانی دیدگان از بلوک‌های سنگی تراشخورده چهار گوش به صورت خشکه‌چین و بست‌های فلزی دُم چلچله‌ای استفاده شده است؛ یا انسجام پیکره اصلی سدها از هسته خاک رس ایجاد شده و برای استحکام و پایداری آنها از لاشه‌سنگ‌های طبیعی برای پوشش تمامی سطح هسته استفاده کرده‌اند؛ روشی که امروزه نیز در ساخت بسیاری از سدهای خاکی به کار گرفته می‌شود».
سرپرست کاوش سد هخامنشی بستانخانی دیدگان، افزود: «آب‌راه‌ها و شبکه‌های انتقال آب بخش دیگری از مهندسی مدیریت آب در منطقه به شمار می‌آیند و به گونه‌ای طراحی و اجرا شده‌اند که بتوانند آب را به دور افتاده‌ترین بخش‌های مورد نظر برسانند. در این راه حجم عظیمی از تپه‌ماهوری‌ها برداشته شده، بخش‌های مختلفی از صخره‌ها در مسیرهای کوهستانی برش خورده و در زمین‌های هموار خاکبرداری صورت گرفته است تا نتیجه این کار بزرگ همانی باشد که در اندیشه طراحان و مجریان آن بوده است؛ یعنی بهره مندی همه مناطق مرتبط با پایتخت هخامنشی پاسارگاد از آب».
کرمی درباره با اجرایی شدن کار حفاظت، مرمت و ساماندهی سد بستانخانی دیدگان پس از کاوش، گفت: «با توجه به اهمیت و اعتبار این اثر تاریخی و لزوم شناخت و مطالعه آن، کاوش‌های باستان شناسی در قسمت هایی از این سد آغاز شده است در ادامه نیز امیدواریم بتوانیم پس از کاوش عملیات حفاظت و مرمت و ساماندهی این سد را اجرایی و زمینه حضور علاقه‌مندان، پژوهشگران و گردشگران را از این مجموعه ارزشمند فراهم کنیم».
کاوش در سد بستانخانی دیدگان با پروانه (مجوز) پژوهشکده باستان‌شناسی از ۲۵شهریور 1399 آغاز شده است.
فراهم کردن نقشه‌ی معماری سازه سد، شناخت روش‌ها و شگردهای ساخت سد، بررسی و مطالعه باریک‌بینانه‌ی جزییات سازه معماری و همچنین پژوهش هسته خاکی و پوسته لاشه‌سنگی سد برای شناسایی تاریخ دقیق ساخت سد، از اهداف این کاوش بازگو شده است.
مجموعه پاسارگاد در شانزدهم تیرماه سال ۱۳۸۳ خورشیدی، به عنوان پنجمین اثر ایران در فهرست آثار جهانی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) با شماره ۱۱۰۶ به ثبت رسید.
شهرستان پاسارگاد، به مرکزیت سعادت شهر، در فاصله ۱۱۰ کیلومتری و شهرستان خرمبید به مرکزیت صفا شهر، در ۱۷۸ کیلومتری شمال شیراز جای دارد.
خبرنگار امرداد: بامداد رستگار
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر