پل گاومیشان؛ سازه‌ای 1500 ساله

پل جایی برای گذر است. گذر از جایی و رسیدن به جایی دیگر. از همین‌روست که انسان‌ها وابستگیِ خواسته و ناخواسته‌ای با پل ها پیدا می‌کنند و این سازه‌ها را جزیی از هویت جمعی خود می‌دانند. کشمکش‌هایی که بر سر تعلق پل به گستره‌ای و پهنه‌ای پیش می‌آید، از همان حس هویتی و همگانی سرچشمه می‌گیرد؛ مانند «پل گاومیشان» که بر روی مرزی میان دو پهنه جای گرفته است.

در استان ایلام، در کهن‌شهر دره‌شهر، دو رود به هم می‌پیوندند، یکی کشکان و دیگری سیمره. بومی‌ها، آنجا را «چَم مهر» می‌نامند. نزدیک به یک کیلومتر که از چم مهر دور شویم به پل بسیار کهن و شگفت‌آور گاومیشان می‌رسیم. بازمانده‌ی این سازه هنوز هم رنگ و رخساری نمایان از گذشته‌ی باشکوه تاریخی‌اش دارد. این پل ۱۵۰۰ سال پیش ساخته شده است.‌
معماری پل گاومیشان، ساسانی و برگرفته از هنر استادان آن روزگاران دور تاریخی است. به‌ویژه پایه‌های پل گواه دیرینگی آن تا به دوره‌ی باستان است. با این همه، در سده‌هایی نزدیک‌تر به زمان ما، پل را از نو ساخته و بازسازی کرده‌اند. این را از سنگ‌نبشته‌ای درمی‌یابیم که در بخش خاوری پل یافته بودند؛ هر چند شکستگی سنگ، خواندن نوشته‌ی آن را بسیار دشوار کرده بود. آنچه باستان‌شناسان از آن سنگ‌نبشته توانسته بودند دریابند، واژه‌های اندکی بود که نشان می‌داد این سازه در سده‌ی چهارم مهی و به روزگار فرمانروایی خاندان حسنویه بر باختر ایران، به خواست بدرِ حسنویه بنا شده است. خط سنگ‌نبشته کوفی است. نشانه‌هایی از بازسازی پل در دوره‌ی صفویه و قاجاری دیده می‌شود. این را نیز می‌دانیم که نزدیک به ۱۷۰ سال پیش یکی از والیان لرستان پل گاومیشان را بازسازی کرده است.

ویژگی‌های پل گاومیشان
باستان‌شناسان به ما می‌گویند که ساخت پل گاومیشان از چنان پیچیدگی‌ای برخوردار است و فنی و استادانه ساخته شده که هنوز هم مایه‌ی شگفتی است. این که در روزگار باستان، مهرازان (:معماران) ساسانی چگونه توانسته‌اند از پس ِ ساخت چنین سازه‌ی پیچیده‌ای برآیند؟ خود معمایی است.
پایه‌های پل که بی‌گمان ساخته شده در روزگار ساسانیان است، بسیار ستبر است. پایه‌ها دایره‌ای است. این ویژگی در استواری پل اثر آشکاری دارد. درون پایه‌ها از قلوه سنگ و ملات گچ انباشته شده است. سنگ‌ها آن اندازه بزرگ‌اند که تاق آجری پل را تاب می‌آوردند و نگه می‌دارند. بستر رود سیمره، از کف چشمه‌های پل هشت متر ژرفا دارد. از ویژگی‌های مهم این سازه راهروهای آن است که از کاربری ویژه و نوآیینی برخوردار است و به‌گمان می‌رسد دو کارکرد گوناگون داشته است. نخست آنکه چشم‌اندازی زیبا برای باشندگان پدید می‌آورده و به سازه زیبایی چشمگیری می‌داده است، دیگر آنکه استراحت‌گاهی برای کاروانیان گذرنده از پل بوده است.
مصالحی که در ساخت پل گاومیشان به‌کار رفته سنگ و آجر است و ملات. سنگ‌ها تراش‌خورده و مکعبی‌شکل‌اند و اندازه‌های یکسانی دارند. در این کار به‌گمان می‌رسد که باریک‌بینی بسیاری شده است تا نمای پل زیبا و چشم‌نواز باشد. درازای پل گاومیشان در زمان آبادی و شکوهش ۲۲۷ متر بوده است؛ هرچند این درازا را کمتر از این هم برآورد کرده‌اند و آن‌را ۲۳۰ متری دانسته‌اند. پهنای سازه هشت‌متری است. شمار دهانه‌ها به ۱۲ عدد می‌رسد که هشت دهانه‌ی آن بزرگ‌تر است. بلندترین آن‌ها ۲۴ متر است و دهانه‌های دیگر ۱۴ متری. دهانه‌ی این پل بزرگترین دهانه‌ی پل‌های تاریخی ایران است. به هر‌روی، آن عددها و شمارگان نشان می‌دهد که با چه سازه‌ی باشکوه و شگفت‌آوری روبه‌رو هستیم. افسوس که گذر سده‌ها و ویرانی‌های طبیعت، تنها بازمانده‌ای از پل گاومیشان را به‌جا گذاشته است. این را نیز بگوییم که ویرانی یکی از دهانه‌های پل را به زمانی بازمی‌گردانند که ارتش ایران در جنگ با تازیان، در سال‌های پایانی فرمانروایی ساسانیان، ناگزیر به عقب‌نشینی شد و برای به‌دست آوردن زمان، دهانه‌ی پل را ویران کرد. سیل بهارِ چند سال پیش، در سال ۱۳۹۷ نیز آسیب‌های دیگری به پل گاومیشان زد و بخشی از کناره‌ی سازه در پی این سیل ریزش کرد.
این سازه در اسفندماه ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. گفتنی است که نام پل برگرفته از گویش بومی‌های آن گستره ست. آن‌ها جای پرورش گاو را «گومیشه» می‌گویند. این نام در خوانشی دیگر، گاومیشان شده است.

مرزهای پل گاومیشان در کدام استان است؟
پل گاومیشان تا شهر دره‌شهر (سیمره) در استان ایلام، ۱۰ کیلومتر دوری دارد و در خط مرزی دو استان ایلام و لرستان است. تا دیرزمانی این سازه‌ی کهن در شمار آثار تاریخی استان ایلام شناخته می‌شد و ثبت شده بود. اما مردم پلدختر، در استان لرستان، باور دیگری داشتند و پل گاومیشان را درون مرزهای شهر و استان خود می‌دانستند و خواهان ثبت آن به نام استان لرستان بودند. این دوگانگی، بحث‌هایی را بر انگیخت. حتا کار به جایی رسید که کاوش‌های باستان شناسی و مرمتی سازه در سال ۱۳۸۸ ناتمام ماند، بدان سبب که هر دو استان خود را سرپرست کاوش‌ها قلمداد می‌کردند.
این هم هست که سازمان میراث فرهنگی کشور، در سال ۱۳۸۴ خورشیدی، پل گاومیشان را به نام استان ایلام ثبت کرده بود و نامه‌نگاری‌هایی در این‌باره انجام شده بود. اما بازنگری‌ها سبب شد که در سال ۱۳۹۹ لوح ثبتی پل کهن گاومیشان به نام هر دو استان ایلام و لرستان ثبت و میراث مشترک این دو استان دانسته شود (خبرگزاری ایرنا). بدین‌گونه، یک لوح به استان ایلام و لوح دیگر به استان لرستان داده شد تا نقطه‌ی پایانی بر آن جدل‌ها باشد.
به هر روی، درست است که پل تاریخی گاومیشان در مرز میان دو استان ایلام و لرستان جای دارد و مردم هر دو استان می‌توانند خواستار ثبت آن به نام خود باشند، اما این سازه، مانند هر سازه و بنا و اثر دیگر این سرزمین، میراث مشترک همه‌ی ایرانیان است و بخشی از مهرازی فخرآفرین و ستایش‌انگیر این مرز‌وبوم.

*با بهره‌جویی از: کتاب «پل‌های ایران» (منوچهر احتشامی، ۱۳۸۶)؛ تارنماهای «همشهری آنلاین» و «ویکی پدیا».

خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد