پُل‌های تاریخی ایران نمونه‌هایی از سازه‌هاست که در گذر چند هزارساله‌ی تاریخ ایران به دست استادان مهراز (:معمار) سرزمین‌مان ساخته شده‌اند. این نوشتار آگاهی‌های کوتاهی درباره‌ی پُل که در تمدن سازه‌ای ما ارزش مهرازی بسیار داشته است، به دست می‌دهد و آشنایی اندکی با این بخش از هنر معماری ایران فراهم می‌آورد.
در شناختی ساده از پُل باید آن را سازه‌ای گذرگاهی و تاق‌مانند برای گذر از دره، گودال، رودخانه و نمونه‌هایی مانند آن، دانست. تاق‌های پُل به هم پیوسته هستند و برای گذر از سدهای طبیعی ساخته می‌شوند. ایرانیان از پیشگامان ساخت پُل در تاریخ مهرازی جهان به‌شمار می‌روند. کهن‌ترین نمونه‌ی این سازه در بخشی که اکنون خاورمیانه نامیده می‌شود، به چهار هزار سال پیش از میلاد می‌رسد.
استادان مهرازی ایران روش‌های گوناگونی را برای ساخت پل به کار می‌بردند. آن‌ها در فصل‌هایی که آب رودخانه کم‌تر بود، پایه‌های پل را می‌ساختند و استوار می‌کردند. یک شیوه‌ی درخور توجه ایرانیان در ساخت پل، به کار نبردن چوب‌بست بود. به جای این کار، آن‌ها از ملاتی از گچ و آجر استفاده می‌کردند و تاق‌هایی برمی‌آوردند که با قوس‌های تیغه آجری روی هم چسبانده شده بود. در این کار برای پی‌ها و دیواره‌ها، ساروج نیز به کار می‌رفت. این روش با آنچه رومیان در سده‌های دیگر می‌ساختند، تفاوت داشت. رومیان در ساخت پل از چوب‌بست بهره می‌بردند.
روش دیگر ایرانیان باستان در ساخت پل، به کارگیری آهک بود. آن‌ها دستِ کم از هزاره‌ی نخست پیش از میلاد شفته‌ی آهکی را می‌شناختند و در آن برای بنای سازه‌ها بهره می‌بردند. آهک در استوارسازی پل‌های ایران اثر بسیاری داشت و پایه‌های پل را در برابر ویرانگری‌های طبیعت، برجا نگاه می‌داشت. سپس‌تر این روش را یونانیان از ایرانیان آموختند و به کار گرفتند. ایرانیان در ساخت سازه‌ی پل بسیار پیشگام‌تر از اروپاییان بوده‌اند.
این را نیز باید از نگاه دور نداشت که بخش بسیاری از سرزمین ایران، کویری و کم‌آب است و پیداست نیازی به پل‌های ارتباطی ندارد. با این‌همه در رشته کوه‌های بلند ایران، مانند زاگرس و البرز، بارش‌ها فراوان و جریان رودخانه، تند و شتابان است. بالا آمدن آب رودها و رودخانه‌ها، گذر از آن ها را برای انسان بسیار دشوار می‌سازد. به همین سبب بود که ایرانیان در بخش‌های کوهستانی و پُربارش، پل‌های فراوانی ساختند. با این روش، گذر از بخش‌های دشوارگذرِ کوهستان آسان شد.
به هرروی، استادان معماری، پل‌های ایران را شاهکار هنر و مهرازی جهان می‌دانند. این سازه‌ها راه‌ها را با هم پیوند می‌دادند و میان کوه‌های آسمان‌سای و دره‌های ژرف و دشت‌های گسترده، پیوند برقرار می‌ساختند. بسیاری از آن پل‌ها چنان استوار و با باریک‌بینی و دقت فراوان ساخته شده‌اند که هنوز هم با گذر هزاره‌ها، برجای مانده‌اند و کاربرد دارند. یک نمونه‌ی آن، پُل شهرستان در استان اصفهان است که تاریخ ساخت آن به روزگار هخامنشیان می‌رسد و در دوره‌های پس از آن بازسازی شده است و هنوز هم کاربرد دارد و برای گذر، از آن بهره بُرده می‌شود.
پل ورسک، مازندران
پل‌سازی در دوره‌های تاریخی ایران
از سازه‌های ابتدایی، مانند به‌کارگیری تنه‌ی درختان و سنگ‌های بزرگ برای گذر از رودخانه که بگذریم، کهن‌ترین پل قوسی‌ای که در بخش (:حوزه) تمدنی ایران ساخته شده و هنوز هم آثار آن برجای مانده است، به دوران اورارتوها در سده‌ی هشتم پیش از میلاد بازمی‌گردد. اورارتوها که از نژاد آریایی بودند، آن پل را بر روی رود ارس ساختند.
همه‌ی نشانه‌های تاریخی گواه آن است که تمدن هخامنشی در ساخت سازه‌هایی که پُل می‌نامیم، توانایی های مهندسی چشم‌گیری داشته است. هخامنشیان از شیوه‌های مهرازی پیشرفته‌ای برخوردار بودند و پل‌هایی ساختند که برخی از آن‌ها هنوز برجا هستند. در چند سال گذشته باستان‌شناسان سدی را در درودزن، بر روی رودخانه‌ی کُر فارس یافتند که کار پل را نیز انجام می‌داد. به‌گمان بسیار این سد (پل) در روزگار کوروش بزرگ ساخته شده است.
پلی که در روزگار هخامنشیان در پاسارگاد بنا شد و باستان‌شناسان آن را از زیر خاک بیرون آورده‌اند، ۱۶ متر پهنا دارد و روی سه ردیف پایه ساخته شده است. هر ردیف دربردارنده‌ی پنج ستون سنگی است. سطح پل نیز با چوب پوشانده شده بود. از اینکه بگذریم، در روزگار داریوش بزرگ که راه‌سازی به شکوفایی فراوان رسید، در راهِ شاهی پل‌هایی ساخته شد. این راه از لیدیه در آسیای صغیر آغاز می‌شد و ۲۵۰۰ کیلومتر درازا داشت. در این راه، پلی به نام «پل دختر» ساخته شده بود. گفتنی‌ست پایان راه شاهی به شهر شوش می‌رسید.
پل‌های روزگار ساسانیان نیز از شکوه و پایداری بسیاری برخوردارند و آن‌ها را از زیباترین سازه‌های مهرازی ایران برشمرده‌اند. فراوانی، گوناگونی (:تنوع) و آرایش هنری پل‌های ساسانی کم‌مانند است. پل‌های ساسانی به ویژه در باختر و جنوب باختری ایران بیشتر دیده می‌شوند. ساخت‌مایه‌ی (:مصالح) به‌کار رفته در ساخت پل‌های ساسانی چشمگیر بود و تازگی داشت. به‌ویژه در روزگار پادشاهی شاپور نخست، پل‌سازی گسترش افزون‌تری یافت و دستاوردهای برجسته‌ای در پی داشت. پل بند شادُروان شوشتر و پل کُر و دختر لرستان، دو نمونه‌ی عالی از ساخت پل در دوره‌ی ساسانیان است. بیشتر پل‌های آن روزگار در استان‌های کنونی فارس، خوزستان، لرستان، ایلام، کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد بنا شده‌اند و دیده می‌شوند. از پُل ایذه نیز یاد کنیم که در روزگار اردشیر بابکان ساخته شده و به‌راستی شاهکاری از پل‌سازی است و آن را از شگفتی‌های هنر مهرازی جهان برشمرده‌اند.
در سده‌های و زمان‌های دیگرِ پس از ساسانیان هنر پل‌سازی در ایران ادامه یافت. به‌ویژه در سده‌ی یازدهم مهی، در روزگار پادشاهی صفویان، پل‌های فراوانی ساخته شد. دو نمونه‌ی برجسته‌ی آن، یکی پل خواجو و دیگری سی و سه پل در اصفهان است. گسترش راه‌ها و ساخت کاروانسراهای فراوان در روزگار چیرگی صفویان، ساخت پل‌ها را افزایش داد.
در بازه زمانی پادشاهی قاجاریه نیز کم‌وبیش هنر پل‌سازی ایران ادامه پیدا کرد. این کار به سبب ساخت جاده‌ها بایسته (:ضروری) بود. در زمان پادشاهی پهلوی نخست نیز پُل بسیار نامدار وِرِسک در راه تهران به گرگان ساخته شد که باز نمونه‌ای برجسته و کم‌مانند از هنر پل‌سازی است. این پل به تازگی ثبت جهانی شده است.
پل کشگان، در ۳۵ کیلومتری خرم‌آباد لرستان
پایتخت پل‌های تاریخی ایران
لرستان سرزمین پل‌های تاریخی ایران زمین است چرا كه در این استان بیش از ۷۷ پل تاریخی به ثبت رسیده كه دیرینگی آن‌ها به دوران اشكانیان، ساسانیان، دوران اسلامی و قاجار بازمی‌گردد. کشکان، (به گویش لری کشگو) که به مادر پل‌های ایران آوازه یافته است نیز در این بخش از باختر کشورمان جای دارد.
شماری از پل‌های تاریخی ایران
در نوشتارهای پیوسته‌ی «پل‌های تاریخی ایران» از ۳۰ پل کهن یاد خواهیم کرد که در هنر مهرازی و پل‌سازی ایران ارزش‌های نمایانی دارند. در اینجا فهرست‌وار به برخی از آن‌ها اشاره می شود. آگاهی‌های بیشتر درباره‌ی این پل‌ها را در ادامه‌ی این نوشتارها برمی‌شماریم.
– پل بند شادروان شوشتر؛ این پل در زمان شاپور ساسانی (۲۶۰ میلادی) و به خواست او بر روی رود دز ساخته شد و از زیباترین پل‌های روزگار ساسانیان است؛
– پل شهرستان؛ در سه کیلومتری خاور پل خواجو در اصفهان است که در روزگار ساسانیان ساخته شده است؛
– پل شاپوری؛ این سازه در شاپورخواست (خرم‌آباد لرستان) ساخته شده و راه باختری را که از سیمره به طرهان ادامه می‌یافت، به هم پیوند می‌داده است؛
– پل دره شهر؛ در دامنه‌ی کوه کَوِر (کبیرکوه) در سیمره، استان ایلام کنونی. این پل چهارپایه داشته است؛
– پل چم نمشت؛ بازمانده از روزگار ساسانیان که بر رود سیمره زده شده و ساخت آن به گونه‌ی قوسی است؛
– پل ایذج؛ در زمان ساسانیان ساخته شد و در روزگار آل بویه، در سده‌ی پنجم مهی، بازسازی شده است؛
– پل کشکان؛ در استان لرستان در ۵۲ کیلومتری راه خرم‌آباد- کوهدشت؛
– پل گاومیشان؛ در خاور سیمره در استان ایلام. در سده‌های نخست اسلامی ساخته شده است؛
– پل دختر؛ در جنوب خاوری شهر میانه بر روی رودخانه‌ی قزل اوزن در قافلانکوه جای دارد. به گمان بسیار در سده‌ی نهم مهی ساخته شده است؛
– پل قراجای؛ در جاده‌ی همدان- کرمانشاه با چهار دهانه؛
– سی‌و‌سه پل؛ از پرآوازه‌ترین پل‌های روزگار صفویه در اصفهان؛
– پل خواجو؛ از دوره‌ی صفوی در اصفهان؛
– پل خاتون؛ در شهرستان خوی که در سده‌ی دوازدهم مهی در دوره‌ی زندیه ساخته شده است؛
– پل چالان چولان؛ در محور بروجرد-درود در استان لرستان و بازمانده از دوره‌ی قاجار؛
– پل وِرسک؛ ساخته شده در روزگار پهلوی نخست در شمال کشور.
پل‌های تاریخی ایران، اکنون از بخش‌های مهم گردشگری کشورمان شناخته می‌شوند که اگر درست و با برنامه‌ریزی از این یادمان‌های مهرازی بهره برده شود صنعت گردشگری ایران را رونقی چشمگیر می‌دهد.
*با بهره‌جویی از کتاب «پل‌های ایران»، نوشته‌ی منوچهر احتشامی (دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۶)؛ و نیز: تارنمای «همشهری آنلاین».
خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر