در شهر تاریخی خوی، در استان آذربایجان غربی، پلی است به نام خاتون که می‌توان از تماشای سازه‌ی استوار آن و طبیعت سبز و بارور پیرامونش شادی‌ها بُرد. این پل در سه کیلومتری جنوب خاوری خوی، در شهری که پر از آثار و سازه‌های دیرینه‌ی تاریخی‌ست، سایه افکنده است؛ درست بر روی رودخانه‌ی قطورچای در حوزه‌ی آبریز ارس. قطورچای از آن سوی مرزهای ایران سرچشمه می‌گیرد، راه خود را به آذربایجان می‌گشاید، چند شاخه می‌شود و زمین‌ها را سیراب می‌سازد. جاده‌ی خوی – ارومیه از کنار پل خاتون می‌گذرد.
سخن‌ها درباره‌ی ساخت پل خاتون
باستان‌شناسان درباره‌ی زمانی که پل خاتون ساخته شده است، هم‌داستان نیستند. اینکه این پل به خواست و فرمان چه کسی بنا شد؟ سخن‌های ناهمسانی پیش آورده است. یک دیدگاه چنین است که در سده‌ی ششم مهی (:قمری)، در روزگارانی که شاخه‌ای از دولت بزرگ سلجوقی، به نام اتابکان، در آذربایجان فرمانروایی می‌کرد، پل خاتون به فرمان اتابک اوزبک ساخته شد و آن را به نام همسر او، خاتون دختر طغرل سوم سلجوقی، نام‌گذاری کردند.
اما این سخن، همه‌ی داستان نیست. می‌دانیم که در آغاز سده‌ی هفتم مهی، سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه به آذربایجان لشکر کشید و اتابک اوزبک که از لشکریان او شکست خورده بود، به‌ناچار به نخجوان پناهنده شد. خوارزمشاه همسر او خاتون را فرمانروای شهر خوی کرد و اداره‌ی شهرهای سلماس و ارومیه را هم به او سپرد. گفته شده که خاتون برای آسانی رفتوآمد به قلمرواش، دستور داد پلی بسازند که به نام خود او، پل خاتون نامیده می‌شود.
یک سخن دیگر ساخت پل را به زمان‌های نزدیک‌تر به روزگار ما می‌کِشاند و چنین است که در زمان پادشاهی زندیه، احمدخان دنبلی فرمانروای خوی، پل خاتون را در بازه زمانی ۱۱۷۰ تا ۱۲۰۰ مهی ساخت و آن را به نام همسرش نامید. این سخن چندان اعتبار تاریخی ندارد. گمان می‌رود که خان دنبلی پلی را که پیش‌تر، در زمان اتابکان آذربایجان ساخته شده است، بازسازی کرده باشد؛ بدین‌سبب که نام پل خاتون در نوشته‌های کهن‌تر از روزگار زندیه دیده می‌شود.
ویژگی‌های پل خاتون
کارکرد مهم پل خاتون، پیوند دادن دو شهر خوی و سلماس در گذشته‌های تاریخی بوده است. از ویژگی‌های سازه‌ای آن نیز این نکته گفتنی است که هنگام پایان تاق‌زنی پل، دیواره‌های سازه را با آجر و سنگ انباشته کرده‌اند. تاق میانی بزرگ‌تر از تاق‌های دیگر است و سطح پل نیز شیب اندکی دارد. درازای پل نزدیک به ۶۰ متر است و پهنای آن اندکی بیش از هشت متر.
پایه‌ها و موج‌شکن‌های پل خاتون به شکل فَلس ماهی است. همین ویژگی با وجود سادگی نمای سازه، آن را دیدنی ساخته است. هفت دهانه نیز سراسر پل را دربرگرفته که به شکل ردیف به ردیف ساخته شده‌اند و تاقی‌شکل‌اند. تاق نماها، آرایه‌های اندکی دارند. با این‌همه، همان‌گونه که گفتیم با همه‌ی سادگی، زیبا و تماشایی‌اند؛ بدان اندازه که پل خاتون را در میان پل‌های تاریخی ایران، نمایان‌تر و دل‌انگیزتر ساخته است. ویژگی بسیاری از پل‌های کهن ایران این‌گونه‌اند که در نگاه نخست ساده و بی‌پیرایه به چشم می‌آیند اما با دقت افزون‌تر می‌توان دریافت که باریک‌بینی‌ها و آرایه‌های ملایم و دیریابی آن‌ها را دربر گرفته و دیده‌ور ساخته است.
پایه‌های پل خاتون، با سنگ‌های تراش‌خورده و منظم ساخته شده است. آن سنگ‌ها را معماران بادبر می‌نامند. سنگ‌های بادبر آن‌هایی هستند که هنگام بیرون آوردن (استخراج) از معدن، به کمک پتک به شکل مکعب مستطیلی درمی‌آیند و سپس سطح سنگ را چهارگوش می‌سازند. این سنگ‌ها نمای دیوارها را نظم می‌دهد و در استوارتر شدن آن‌ها نقش دارد. چنین ویژگی‌ای را در پل خاتون که دیوارهایش از سنگ‌های بادبر است، می‌بینیم. ملات ماسه‌ای در پایه‌های پل، سنگ‌های بادبر را نگه‌داشته و سطح بالایی سازه نیز از آجر ساخته شده است.
در آبان ۱۳۸۷ خورشیدی، از نگرانی‌هایی سخن گفته می‌شد که به سبب نبود اعتبار، نگهداری از پل خاتون را دشوار کرده بود و در آستانه‌ی آسیب‌های جدی قرار داده بود (خبرگزاری فارس نیوز). نزدیک به دو سال پس از آن، در اردیبهشت ۱۳۸۹، طغیان رودخانه‌ی قطورچای به بخشی از پل خاتون آسیب زد (خبرگزاری مهر). خوشبختانه در فروردین‌ماه سال ۱۳۹۱ بخش‌های آسیب‌دیده مرمت شد. با این‌همه، در گذر سده‌ها و دهه‌های تاریخی، پل خاتون خوی بارها بازسازی و مرمت شده است. نشانه‌های آن دست‌کاری‌های ناگزیر، در نمای سازه پیداست.
در روزگار ما نیز میراث فرهنگی مرمت‌هایی برای استوارسازی پل انجام داده است. کار بایسته‌ی دیگر دگرگون کردن راهی آبی بود که از بخش جنوبی پل خاتون می‌گذشت و زمین‌های کشاورزی را سیراب می‌ساخت. این راه آبی، پایه‌های پل را سست می‌ساخت؛ از این‌رو در سال ۱۳۹۹ مسیر آن دورتر بُرده شد. در تابستان امسال نیز که زمزمه‌هایی از کوتاهی در مرمت و بازنده‌سازی پل خاتون شنیده می‌شد، سرپرستان سازمان میراث فرهنگی آذربایجان از طرح‌هایی برای بازسازی پل خاتون خبر دادند که در آینده انجام خواهد گرفت؛ این را هم افزوده بودند که: «پل خاتون مشکل سازه‌ای ندارد» (خبرگزاری میراث آریا، امرداد ۱۴۰۰). به هر روی، گمان نمی‌رود که پل تاریخی خاتون آسیبی دیده باشد یا نیاز به مرمت فوری داشته باشد. این نیز گفتنی است که برای نگهداری بیشتر از پل خاتون، پلی دیگری در نزدیکی آن ساخته شده است تا راه ارتباطی مردم از روی پلِ تازه باشد.
تا زمانی که راه آسفالتی خوی ساخته نشده بود، پل خاتون جای رفتوآمد مردم بود و هنوز کارایی خود را از دست نداده بود. اما پس از ساخت جاده‌ی آسفالتی، استفاده از پل نیز کاستی گرفت. گویا پل خاتون خوی ثبت ملی نشده است!
*با بهره‌جویی از: تارنماهای «خبرگزاری تسنیم»؛ «باشگاه خبرنگاران جوان» و کتاب «پل‌های ایران» (منوچهر احتشامی، ۱۳۸۶).
خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر