تمدن‌های کهن وام‌دار شبکه‌راه‌هایی بودند که شهرها و سرزمین‌ها را به هم پیوند می‌داد. هیچ‌گونه نمی‌شد امنیت و سامان شهرها را برقرار کرد جز با ساختن راه‌هایی که دسترسی‌ها را آسان سازد و گذر لشکریان و کاروان‌های تجاری را دست‌یاب کند. راه‌ها نیز با ساخت پُل‌ها به هم پیوند می‌خوردند و شبکه‌ای گسترده و پیوسته می‌ساختند. کارکرد پل در پیوند دادن راه‌ها، مهم و بایسته بود. حتا در زمان‌های دیگر که پل‌های تاریخی و کهن رو به خرابی می‌گذاشتند، برای جلوگیری از گسست جاده‌ها و راه‌ها، پل‌ها را بازسازی یا از نو می‌ساختند. یک نمونه‌ی تاریخی چنین سازه‌ای که بر روی پایه‌های کهن ساخته شده، «پُل کشکان» است.
اگر به ۵۲ کیلومتری راهی برسیم که پیوندگاه دو شهر خرم‌آباد و کوهدشت است، در گستره‌ای که به آن چگنی می‌گویند، پلی تاریخی دیده می‌شود که آن را «پل کشکان» می‌نامند. این راه، همان راه باستانی و دیرینه‌ی شاپورخواست- طرهان است. پل یاد شده بر روی رودخانه‌ی کشکان برپا شده است. این رود از کوه‌های الشتر سرچشمه می‌گیرد و جاری می‌شود. بومی‌ها به پل تاریخی کشکان «کشکُو» می‌گویند. در نوشته‌های کهن نیز از آن به نام «کژکی» یاد شده است. اما کشکان ریشه در گویش لکی دارد. «کش» در این گویش به معنای «کنار» است و «کو» نیز لبه‌ی رودخانه یا ساحل معنا می‌دهد.
زمانی که پل کشکان ساخته شد، سازندگان آن می‌خواستند راه باستانی شاپور خواست را به باختر لرستان و سپس کرمانشاه پیوند دهند. از آن پس پل کشکان کاربردی مهم و باارزش برای آن گستره‌ی سرزمینی پیدا کرد.
ساخت پل کشکان در سده‌ی چهارم مهی، در روزگار فرمانروایی خاندان حسنویه بر لرستان ساخته شده است. این را از سنگ نوشته‌ای دانسته‌اند که به خط کوفی در کنار پل یافته شده است. برپایه‌ی سنگ نوشته‌ی یاد شده، ساخت پل کشکان در سال ۳۸۸ مهی آغاز شده و ۱۰ سال پس از آن به پایان رسیده است. این بازه‌ی زمانی برای ساخت پل، طولانی به گمان می‌رسد. با این‌همه، به سبب‌هایی که چندوچون آن را نمی‌دانیم، آغاز و انجام ساخت پل بیش از اندازه زمان بُرده و به درازا کشیده است. سنگ‌نوشته‌ی پل کشکان هنگامی که پیدا شد آسیب‌های فراوان دیده بود و خواندن آن با دشواری انجام گرفت. این سنگ‌نوشته اکنون در موزه‌ی قلعه‌ی فلک‌الافلاک (دژ شاپورخواست) خرم‌آباد نگه‌داری می‌شود.
گفتیم که ساخت پل کشکان در سده‌ی چهارم مهی بوده است. با این‌همه باستان‌شناسان بی‌گمان‌اند که پایه‌های پل بسیار کهن‌تر از سده‌ی یاد شده است و شیوه‌ی ساخت و معماری آن نشان می‌دهد که چه‌بسا پایه‌ها را در روزگار ساسانیان بنا کرده‌اند. سنگ‌های تراش‌خورده و ملات به کار رفته در پایه‌های پل، این گمان را نیرو می‌دهد. گویا در آن روزگاران باستانی، پل کشکان ساخته شده بود و چه‌بسا در زمان چیرگی تازیان بر ایران، ویران شده باشد. در سده‌ی چهارم، خاندان حسنویه پل کشکان را از نو ساخته‌اند.
ویژگی‌های پل کشکان
درازای پل کشکان نزدیک به ۳۰۰ متر است و برای ساخت آن ۱۱ پایه زده شده است. اندازه‌ی هر پایه ۱۷ در ۱۰ متر مربع است. نکته‌ی درخور توجه آن است که شماری از آن پایه‌ها با سنگ‌های تراش‌خورده و بزرگ بنا شده است. اما بلندی پل تا کف زمین، برآورده‌های یکسانی ندارد. در جایی آن را ۱۷ متری و در جای دیگر تا ۲۶ متر نیز دانسته‌اند.
پل کشکان ۱۲ دهانه تاق دارد که اکنون سه دهانه‌ی آن ویران شده و دهانه‌های دیگر استوار و پابرجا دیده می‌شود. یک نکته‌ی دیگر که باید به آن اشاره کرد تا بزرگی پل بیشتر نمایان شود، پهنای یکی از دهانه‌هاست که بیش از ۲۷ متر اندازه گرفته شده است.
در دامنه‌ی کوه «مَپِل» سنگ‌های بزرگی دیده می‌شود. در ساخت پل از آن سنگ‌ها بهره برده‌اند. مپل ۱۵ کیلومتر تا پل کشکان دوری دارد. سنگ‌ها را به جایی که می‌خواستند چنین سازه‌ای بنا کنند، آورد‌ه و به کار بُرده‌اند. هنوز هم گویا سنگ‌های نیمه‌تراشیده‌ای در پیرامون پل دیده می‌شود. سنگ‌های آهکی را هم در جایی در دامنه‌ی مپل، در معدنی که به آن «سماق چگنی» می‌گویند، تراشیده‌اند و در نمای پل به کار بُرده‌اند. از دیگر مصالح پل کشکان، آجر و گچ یاد کردنی است.
رویداد ویرانگری که در فروردین‌ماه ۱۳۹۸ رُخ داد، به پل تاریخی کشکان آسیب‌های جدی و نگران کننده‌ای زد. در آن ماه، سیلابی که از بارندگی‌های فراوان پدید آمده بود، راه افتاد و یکی از ستون‌های پل را به تمامی ویران کرد. بارش‌ها یک هفته به درازا انجامید و پل کشکان زیر رگبار باران و جاری شدن تند و خروشان رود، روبه ویرانی گذاشت. از این‌رو، بازسازی پل کار بایسته‌ای بود که باید انجام می‌شد. در تیرماه امسال استواربخشی و مرمت پل کشکان به پایان رسید (گزارش خبرگزاری ایسنا). این کار با به کار بردن سنگ‌های درشت تراش‌خورده و در بخش جنوبی پل، انجام گرفته است.
از یک بازسازی دیگرِ پل کشکان خبر داریم. فرمانروای لرستان در زمان مظفرالدین شاه قاجار، کسی به نام محسن‌خان مظفرالملک بود. او به دستور دولت، پل کشکان را که روبه ویرانی می‌گذاشت، برای گذر آسان ایل‌های کوچ‌رو، بازسازی کرد. اما کار مظفرالملک آسیب‌هایی به پل زد و چون توانایی مرمت چشمه تاق‌ها را نداشت، دستور داد که بخش‌هایی از پل را ویران کنند. به جای آن، تاق نو را در بلندای (ارتفاع) پایین‌تری ساختند.
پل تاریخی کشکان در ۲۰ بهمن‌ماه ۱۳۱۸ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. گفتنی است که در نزدیکی این سازه، دو پل دیگر دیده می‌شود که بازمانده از روزگار ساسانیان هستند.
*با بهره‌جویی از: جستار «پل کشکان در مسیر راه‌های تاریخی لرستان» (علی سجادی، مجله اثر، ۱۳۸۶)؛ کتاب «پل‌های ایران» (منوچهر احتشامی، ۱۳۸۶).
خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر