ثبت جهانی آسباد به نام ایران یا افغانستان؟

خبرنگارامرداد: فرزانه خسروی

آرد کردن گندم با زور باد شاید در زمان‌های گذشته به نظر شدنی نبود اما سیستانی‌ها خیلی زود به این مهارت دست یافتند و آسیاب‌های بادی یا آسباد را ساختند. درآغاز، انسان از نیروی بازوان خود برای آرد کردن غله یاری می‌گرفت. پس از آنکه انسان دام را به کار گرفت، از توان آن‌ها در آسیاب‌ها برای آرد کردن بهره برد. از آنجا که در این گونه آسیاها بیشتر از نیروی الاغ بهره می‌بردند، به آسیاهایی هم که به نیروی شتر یا گاو یا اسب به حرکت در می ‌آمدند «خرآس» می ‌گفتند.

در بررسی‌های تاریخ، درباره بهره‌گیری از نیروی باد در کتاب‌های درپیوند با انرژی باد، به روشنی به این نکته اشاره شده است که نخستین آسیاب‌های بادی را ایرانیان در سیستان ساختند. سرزمین سیستان و دشت خواف باد نامور 120 روزه‌ای دارد که به بی‌گمان همین امر مردم منطقه را به اندیشه‌ی بهره‌گیری از این نیرو انداخته و شوند(:موجب) اختراع آسیای بادی در دور دست تاریخ در این بخش از سرزمین ایران شده است.
روش کار اینگونه است که دو سنگ که با زورِ باد روی هم می‌چرخد، گندم را آرد می‌کند و به گفته‌ی مدیرکل میراث فرهنگی سیستان‌وبلوچستان، قدیمی‌ترین خودرویی است که به دست بشر اختراع شده است. اما سال‌هاست که این ساخته‌ی دست بشر که از این سرزمین به جاهای دیگر برده شد، خاک می‌خورد و گویا تلاشی برای ثبت جانی شدن آن هم انجام نشد.
زمانی آسیاب‌های تنوره‌ای در خراسان استفاده می‌شد؛ آب جویبارها به منبع آب می‌رفت و سنگ‌های آس را می‌چرخاند، اما در سیستان از افق تا افق هیچ ناهمواری نبود و آبی که در کوهستان‌ها بود هم، وجود نداشت. باید فکری به حال انبارهای بزرگ غله می‌شد، مهرازان(:معماران) اندیشیدند که بادهای ١٢٠روزه می‌تواند سنگ‌ها را بچرخاند. پس جای توربین آبی آسیاب را با یک پروانه بادی عوض کردند تا از نیمه‌ی اردیبشهت تا پایان شهریور که فصل برداشت بود، با هر وزش سنگین باد، گندم آرد کنند. خراسان بادخیز هم، پر از آسباد شد، چنانکه آسبادهای «نشتیفان» در شهرستان خواف ساخته شدند؛ بزرگترین مجموعه‌های خشت، گل و چوب و یکی از کهن‌ترین آسبادها در سرزمین سیستان است.
 کامبیز مشتاق گوهری، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سیستان‌و‌بلوچستان  به «شهروند» می‌گوید که «این دانشی است که به محیط‌زیست کمک می‌کند و اگر به روستاییان آموزش داده شود، دیگر برای برق‌رسانی معطل مسوولان نخواهند شد.» سیستان‌وبلوچستان در مسیر فعل‌وانفعالات جوی میان کانون‌های نسبی پرفشار در شمال‌شرق کشور و کانون‌های نسبی کم‌فشار در جنوب‌شرق کشور قرار گرفته و این سرزمین را بادخیز کرده است. برای همین است که سیستان را یکی از مهمترین کریدورهای باد کشور می‌دانند.
از نگاه مدیرکل میراث فرهنگی سیستان‌وبلوچستان این میراث بازمانده که یکی از امیدها برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو است، چنان دیدن دارد که «هرکس دیده چشمانش از این تاریخ پربار درخشیده». راه آسبادها دور است و نمی‌شود نگهبانی برایشان گذاشت، همین است که حفاران گهگدار به خیال پیدا کردن الماس در سنگ آس، سنگ را می‌شکنند یا اطراف آسباد را حفاری می‌کنند. گوهری می‌گوید: «در سیستان ١٠ آسباد هست که همه ویران هستند، به‌جز آسباد کوچکی که‌ سال پیش مرمتش به پایان رسید و حتا با آن گندم آس کردیم».

پس از ثبت کویر لوت و شهر سوخته  چندوقت پیش «کلپورگان» یکی از روستاهای سیستان‌و‌بلوچستان هم دهکده سفال جهانی شد.  اکنون آسباد امید «مشترک» دیگری است. مدیرکل میراث فرهنگی سیستان‌وبلوچستان بر این باور است که افزایش آوازه‌ی سیستان‌وبلوچستان با ثبت آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو یکی از تصمیم‌های راهبردی برای خروج این استان از انزواست.
این‌که مشترک‌بودن پرونده‌ها برای یونسکو در اولویت گزینش جهانی شدن است و این‌که باعث می‌شود ایران باز هم سهمیه دیگری برای معرفی داشته باشد، شوندی(:عاملی) شده تا مسوولان سازمان میراث فرهنگی به طرح مشترک پرونده آسبادها پافشاری داشته باشند، اما مدیرکل میراث فرهنگی سیستان‌وبلوچستان پیش از این گفته بود که بهتر است این پرونده از طرف ایران مطرح شود، چون «اگر بخواهیم از سهمیه‌ی افغانستان استفاده کنیم، آن‌ها آسبادها را به نام خود ثبت می‌کنند. این اختلاف‌نظر ما با حوزه‌ی ثبت است، چراکه گاهی نگاهشان به موضوع سیاسی می‌شود، ولی ما این نگاه را نداریم، چون می‌خواهیم حق این منطقه به شیوه‌ای مناسب محقق شود.»