روستای ریاب، یکی از دیرینه‌ترین روستاهای کاه‌گِلی ایران

روستاهای تاریخی ایران نام‌هایی دارند که شاید به‌درستی ندانیم که از کجا ریشه گرفته‌اند؛ یا معنایی برای آن‌ها آورده‌اند که چندان باورپذیر نیست. یک نمونه‌ی آن، روستایی است در شهرستان گناباد به نام «ریاب». نوشته‌اند که این روستا در گذشته‌های دور «رمی‌آب» خوانده می‌شده است و به‌سبب نزدیکی آن به کاریز (:قنات) کهن گناباد و سیراب‌شدن زمین‌های روستا از آب کاریز، چنین نامی داشته است.

اما خودِ «رمی‌آب» هم، چه‌بسا، معنای روشنی نداشته باشد. باز گفته‌اند که از بس آب این روستا گوارا و فراوان بوده رهگذران را به یاد آب شهرِ ری می‌انداخته است و از همین‌رو آن را «ری‌آب» نامیده‌اند! اگر چنین است و مسافران نام «ری‌آب» را به آنجا داده‌اند.خودِ روستاییان زادگاه‌شان را چه می‌نامیده‌اند؟
ریاب سه کیلومتر از شهر گناباد دور است. مزاری کهن در نزدیکی آن هست از آنِ چهره‌ای تاریخی به نام «خواجه ابومنصور ریابی». این خواجه از وزیران یا نزدیکان طغرل، پادشاه سلجوقی، در سده‌ی ششم مهی، بوده است. همین مزار نشانه‌ای از دیرینگی ریاب است. اما بافت کنونی آن به روزگار قاجاریه بازمی‌گردد. بافت کهن ریاب هنوز هم دست‌یاب است. یک نمونه‌اش گورستان بسیار کهن آن است که برخی از ریابی‌ها خانه‌های خود را روی آن ساخته‌اند؛ هرچند از مردگان آن گورستان کهن چیزی نمانده است اما ساختن خانه‌ها روی سنگ گورها، اندکی ترسناک به نظر می‌آید! یک دلیل چنین کاری جابه جایی خانه‌های روستایی ریاب است در گذر سده‌ها. ریابی‌ها که ریشه در تاریخ دیرینه‌ی خراسان دارند، گویا چندباری جای روستا را تغییر داده‌اند. این نیز اندکی شگفت به‌گمان می‌رسد!
ریاب دو قلعه با برج و بارو دارد. درون یکی از این قلعه‌ها مهمان‌خانه‌ای ساخته بودند و درون قلعه‌ی دیگر خانه‌هایی برای نگهداری کالاهای گرانبهای روستاییان بوده است. این را هم ناگفته نگذاریم که قلعه‌ی اصلی ریاب، مربعی شکل است و از دید مهرازی (:معماری) بسیار زیبا.
چهار برج نگهبانی در چهار سوی قلعه دیده می‌شود. درون قلعه نیز دو برج ساخته بودند. برج‌های 10 متری ریاب، نگهبانان را کمک می‌کرده تا دورترین جاها را در دیدرس بگیرند.
دور تا دور قلعه، خندقی کنده بودند که اکنون درون آن را انباشته‌اند. پهنای خندق شش متر و ژرفای آن چهار متر بوده است.
خانه‌های کهن ریاب، از خشت و گِل است. سقف برخی از آن‌ها گنبدی است و دیوارهایی ستبر دارند. بیشتر سازه‌های استوار ریاب، شکل طاق و قوسی دارند و دیرینگی‌شان به 400 سال می‌رسد. این در حالی است که سازه‌های خشت و گلی شاید 100 سال هم پایدار نمانند. پیداست ریابی‌ها در کار ساخت و ساز چیره‌دست بوده‌اند و اقلیم خود را به‌درستی می شناخته‌اند.

ریاب اکنون روستای گردشگری شناخته می‌شود و مردم آن با گردشگران بیگانه‌ای که از کشورهای دور و نزدیک می‌آیند، ناآشنا نیستند. برای همین است که در آنجا سه اقامتگاه بوم‌گردی ساخته شده که ساختمان آن‌ها بازمانده از روزگار قاجاریه است.
یک نکته‌ی دیگر درباره‌ی ریاب بادگیرهای آن است که همانندی‌‌هایی با بادگیرهای یزد دارند. کوچه‌ها نیز از سابات‌هایی سایه‌گستر برخوردارند. این، ویژگی همه‌ی روستاهای تاریخی گستره‌های کویری و بیابانی است.
آثار نوشتاری کهن، از پیشینه‌ی ریاب نشان دارند. از همین‌روست که این روستای دیدنی در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. می‌گویند ریاب هزارسال تاریخ نوشتاری دارد و درشمار دیرینه‌ترین روستاهای گِلی کشور است. تاکنون 13 اثر تاریخی در ریاب ثبت ملی شده است. یکی از آنها کوشک باغ‌گلشن است و دیگری آب‌انبارهای روستا.
اکنون روستای ریاب، با تاریخ پربار خود و خانه‌های زیبای‌اش، نزدیک به دو هزار تَن جمعیت دارد. بافت آن با زیباترین جاهای تاریخی ایران پهلو می‌زند و سفری خوش را به مسافران و گردشگران نوید می‌دهد.

خبرنگار امرداد: سپینود جم