روستای وفس؛ نگاهبان یکی از دیرینه‌ترین گویش‌های ایرانی

برپایه‌ی یافته‌های باستان‌شناسی، روستای «وفس» از بخش‌های شهرستان کمیجان، در استان مرکزی، یکی از سکونت‌گاه‌های مادها بوده است. پیشینه‌ی این روستا به گفته‌ای سه هزار ساله است. اما آن چه شگفت‌آور است گویش مردم این روستا است. این گویش که ریشه در زبان مادی دارد، به شکل کم‌مانندی زنده مانده است و هنوز هم مردم روستای وفس به آن شیوه‌ی گفتاری گفت‌و‌گو می‌کنند. البته نه به این معنا که زبان آن‌ها مادی است! بلکه ریشه در زبان بسیارکهنی دارد که مادها با آن سخن می‌گفتند.

زبان وفسی‌ها، تاتی است. این زبان، در شمار زبان‌های شاخه‌ی شمال باختری (:غربی) ایران شناخته می‌شود و در فهرست میراث ناملموس آثار ملی به ثبت رسیده است. تاتی‌ها بسیاری از ویژگی‌های آوایی و واژگانی کهن زبان خود را نگه داشته‌اند. اگر بخواهیم نمونه‌ی آشنایی از آن زبان را بدانیم، باید فهلویات (دوبیتی‌های) باباطاهر عریان را بخوانیم. واژه‌هایی مانند: بَسُم (:بروم)، بوره (:بیا) و واتنی (:گفتنی)، از آن دست واژگان فهلوی است. پس روستای وفس، کانون یکی از کهن‌ترین گویش‌های ایرانی است.
زبان‌شناسان با بررسی متن‌های اوستایی و پهلوی، زبان کنونی وفسی‌ها را با زبان ماد پیوند می‌دهند. به‌راستی، چگونه این مردم توانسته‌اند زبان بسیار دیرینه‌ی خود را نگه دارند؟ در حالی که زبان مردم کمیجان، که وفس بخشی از آن است و تنها 18 کیلومتر از آن شهر دور است، تُرکی است!
نام روستا هم نشانه‌هایی از زبان اوستایی-پهلوی دارد. زبان‌شناسان می‌گویند که «وفس» همان «ویس» است. ویس واژه‌ای اوستایی و به چم «تبار»، «عشیره» و «دهکده» است. خودِ وفسی‌ها روستای‌شان را گاهی «ووس» هم می‌نامند؛ که باز برگرفته از واژه‌ی «ویس» است. زبان این روستا، ویژگی‌های دستوری یگانه‌ای دارد و ارزش زبان‌شناسی آن بسیار است.

اما وفس آوازه‌ی دیگری هم دارد؛ این روستا یکی از خُنک‌ترین جاهای ایران است. حتا در تابستان‌های گرم و داغ هم وفس خنک است و هوای بهاری دارد. تا بدان اندازه که گردشگران به طنز آن را «تنها روستای بدون کولر ایران» نامیده‌اند!
بافت روستا، بسیار زیبا است. خانه‌ها و کوچه‌ها درهم فشرده و پله‌پله است، بی‌آن که دلگیر باشد. از این‌رو همانندی‌های بسیاری با روستای ماسوله، در شمال کشور، دارد. ایوان‌ها زیبایی خانه‌های یک طبقه‌ای وفس را دوچندان کرده است. کوچه‌ها پیچ در پیچ‌اند و درختان سرسبز با سایه‌هایی فراخ، شادمانی گردش در این روستای پلکانی را ارمغان می‌کنند. وفس در دامنه‌ی کوه گسترده شده است. اما رویداد ناخوشایند بریدن و چپاول شماری از درختان وفس، در آذرماه امسال، وفسی‌ها و گردشگران را دل‌آزرده کرد.
وفس را «تابلویی از رنگ‌ها» نامیده‌اند. کوه‌های پیرامون وفس رنگ در رنگ‌اند و سبز در سبز. درختانش سر به آسمان ساییده‌اند و چشمه‌های آب روان آن نگاه‌ها را خیره می‌کند. طبیعت وفس دست‌نخورده و به‌راستی دل‌انگیز است.
آن کوه‌ها، گرداگرد وفس کشیده شده‌اند. تنها از شمال روستا است که وفس راه به درختستان‌ها و باغ‌های میوه می‌بَرد. در آن کوه‌ها، سنگ‌واره‌هایی یافته‌اند که پیشینه‌ای بسیار بسیار کهن دارند. کوه‌های وفس از گونه‌ی آهکی و رسوبی‌اند و بازمانده‌هایی از موجودات هزاران سال پیش را در خود نگه داشته‌اند. دست‌کندهای زیرزمینی وفس، شگفتی دیگری از طبیعت دلربای این روستای کم‌مانند ایران است.
وفس از شمال باختری به کوه «قلعه‌گبری» و از جنوب خاوری به کوه «دزلی» راه دارد. از بلندای این کوه‌ها است که دشت فراخ و رنگارنگ وفس دیده می‌شود.
وفسی‌ها هنرمند هم هستند. از ره‌آوردهای آن‌جا یکی «تخت‌کشی» است که شیوه‌ای برای بافتن گیوه است و «رویه‌چینی»، هنر دیگری از ساخت گیوه، که ویژه‌ی زنان وفسی است. هر دو هنر و صنایع دستی وفس، به گذشته‌های دور می‌رسند و تاریخی درازدامن دارند. بافت زیراندازهای گران‌بها، رودوزی‌های سنتی و گلیم‌بافی از دیگر ره‌آوردهای وفس است؛ و نیز عسل وفس که ناب و شیرین است.
فاصله‌ی وفس از مرکز استان، شهر اراک، 120 کیلومتر است.

خبرنگار امرداد: سپینود جم