سنگ‌افراشته‌های بی‌همتا و ارزشمند محوطه‌ی باستانی «شهر یِئری» در روستای پیرازمیان شهرستان مشگین‌شهر در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی به سر می‌برند. عوامل محیطی، بیولوژیکی و انسانی آسیب‌های برگشت‌ناپذیری را به سنگ‌افراشته‌های یگانه‌ی این محوطه‌ی باستانی وارد کرده و آنها را در آستانه‌ی نابودی جای داده است.
به گزارش امرداد، سنگ‌افراشته‌های پرآوازه‌ی باستانی شهر یئری که کارشناسان از آن با نام محوطه‌ای یگانه و بی‌مانند نام می‌برند در پی بی‌مهری‌های روزگار و بر اثر گذشت زمان، یکی پس از دیگری رو به نابودی بوده و با مرگ دست و پنجه نرم می‌کنند. عوامل محیطی و بیولوژیکی (گُل‌سنگ‌ها) تاثیر بسیار بدی را بر روی سنگ افراشته‌ها گذاشته و آنها را در بدترین شرایط زیست و نگهداری جای داده است. محوطه‌ی باستانی شهر یئری که با سنگ افراشته‌های آن نامدار است به انگیزه‌ی کمبود بودجه و نبود برنامه‌ریزی و طرحی فراگیر (:جامع) روزگار اندوه‌باری را سپری می‌کند و در زیر باد و باران و برف و آفتاب و بر اثر دست‌اندازی‌های (:تعرضات) افراد نابخرد و نا‌آگاه، رو به ویرانی بوده و جان می‌سپارد و فریادرسی نیست. وضعیت غم‌بار سنگ‌افراشته‌ها، یادگارهای گذشتگان را در سراشیبی نابودی و حذف از صفحه‌ی روزگار و تاریخ جای داده است. یادمان‌های چندهزارساله‌ای که فراز‌و‌نشیب‌های فراوانی را پشت سرگذاشته و از گذر روزگاران به سلامت گذشته‌اند، هم‌اینک در وضعیت نگهداری و زیست بسیار بد و دردناکی به سر می‌برند. سنگ‌افراشته‌های ارزشمند و یگانه ی محوطه‌ی باستانی شهر یئری، اَشک ریخته و ایستاده می‌میرند و من و شما، تنها بیننده‌ی نابودی یادگارهای گذشتگان خود هستیم.
سازه‌های فولادی، طرحی برای حفاظت یا اقدامی آسیب‌رسان؟
اما سازمان میراث فرهنگی در گامی شگفت‌انگیز با پدیداری طرحی نادرست، نسنجیده و کارشناسی نشده، اقدام به ساخت سازه‌های فولادی به شکل قاب و بر روی پایه‌های بتنی کرده تا با خیال خود سنگ‌افراشته‌های چندهزارساله را درون قاب‌ها جای داده و آنها را از ویرانی بیشتر نجات دهد و به گفته‌ای پاسداری و نگهداری کند. غافل از آن که، این سازه‌های فولادی و به گونه‌ی کلی طرح پوشش سنگ‌افراشته ها، نه تنها مناسب و خوب نبوده، بلکه به باور کارشناسان و مرمت‌گران نازیبنده (:نامناسب) و آسیب‌رسان است. زیرا با بارش برف و باران‌های سخت در فصل سرما در منطقه، آب و نم از لابه‌لای درزها و سوراخ های کوچک قاب‌های فولادی به درون سازه رخنه کرده و به آثار سنگی آسیب می‌رساند. همچنین با گذشت زمان و به آرامی بر اثر تغییر دما در شب و روز و شرایط نگهداری یکسان آن ها با نگرش به ساختار گوناگون و بیماری های سنگ ها و دگرگونی در شرایط نگهداری آن ها، پوشش های فولادی نیز، خود آسیب رسان خواهد بود. مهم تر از همه، این که سازمان میراث فرهنگی و پیمانکار پروژه، قاب های فولادی را همگی در یک اندازه ساخته است! در صورتی که سنگ‌افراشته‌هاهرکدام دارای اندازه ای بوده و بیشتر آن ها درون این قاب ها جای نخواهند گرفت و تکلیف آن ها ناروشن است. از سویی، شمار این سازه های پوششی بسیار اَندک است. در حالی که نزدیک 500 سنگ اَفراشته در این محوطه جای دارد و باز هم بیشتر آن ها بدون پوشش و در محوطه‌یروباز برجای خواهند ماند. ولی بی گمان با نگرش به شرایط موجود و تجربه های جهانی، بهترین روش برای پاسداری و نگهداری سنگ اَفراشته ها، برپایی و ساخت سایت موزه است. سازه های فضایی و مناسبی که تا کنون در چندین محوطهیباستانی کشور از آن بهره برده شده و کمابیش پاسخگوی نیازها بوده است. همچنین، در این گونه طرح ها باید پیش از انجام هرکاری پژوهش و مطالعه و بررسی های میدانی گسترده ای انجام شده و از کارشناسان با تجربه و کارآزموده، مشاوره گرفت و بهترین روش را به کار بست. طرحی که به نظر نمی رسد، این دست اقدام های لازم در آن انجام شده باشد.
در همین زمینه، یکی از کارشناسان مرمت آثار، بناها و اَشیای تاریخی، پس از دیدن نگاره ها (:تصاویر) به اَمرداد گفت : « سنگ اَفراشته ها، گرچه از سنگ بوده و در نما (: به ظاهر) بسیار پایدار هستند، ولی با گذشت زمان بر اثر عواملی همانند باد، باران، برف، سرما، آفتاب و عوامل بیولوژیکی و گیاهی و حتا انسانی فرسوده و آسیب دیده خواهند شد. این محوطهیباستانی هر چند که رها شده و به درستی نگهداری نمی شود، ولی گویا برای نگهداری از آن کوشش هایی همانند پدیداری جاده سنگفرش و زدن پایه های بتنی و فولادی برای برپایی سقف (شاید سقف سوله ای) شده است. اما ایکاش به جای این اقدام های سنگین و زُخمت و نامتناسب با فضای آن جا و این همه هزینه های جانبی، می توانستیم محوطه را ساماندهی کرده و با عوامل بوتانیک و بیولوژیکی مبارزه کرده و به افزایش زندگی آن ها کمک می گردید».
سیامک علی زاده در دنباله ی سخنانش افزود :« می‌توان برای حفظ و نگهداری از این سنگ‌افراشته‌ها که یگانه و پر‌ارزش هستند، محوطه را به یک سایت باستانی و دیدنی تبدیل کرد. به جای ساخت پایه‌های بتنی و تیرهای فولادی برجسته برای برپایی سقف، بهتر است از سازه‌های ساده‌تر و سبک‌تر بهره برد. همچنین برای هرگونه برپایی تاسیسات و جاده و سقف در این محوطه و حریم آن، باید قانون‌ها و آیین‌نامه‌های مربوطه را پاس داشته و رعایت کرد و تا جایی که ممکن است (:حتی الامکان) بیرون از چارچوب‌های میراث‌فرهنگی کاری انجام نداد».
دکتر علی‌زاده در بخش دیگری از سخنانش درباره‌ی بیماری سنگ‌افراشته‌ها و پدیداری رنگ تیره بر روی برخی از آنها، گفت: «آن بخش‌های تیره و مشکی‌رنگ بر روی برخی از سنگ‌ها، شاید به انگیزه‌ی خشک شدن خزه‌ها و برخی از گل سنگ‌ها است و نه آتش سوزی. همچنین باید به مردم و بازدیدکنندگان یادآوری‌های لازم برای پاسداشت آثار و سنگ‌ها را گوشزد کرده و از نشستن و جابه‌جایی و دست زدن به آنها پیشگیری کرد. اما برای مبارزه با عوامل جلبکی و گل‌سنگ‌ها می‌توان از مواد محلول دفع آفت‌ها روی سنگ‌ها بهره برده و از برخی مواد نانو پوششی برای حفظ سنگ‌ها از پودر شدن و باران و نم و رطوبت استفاده کرد».
آیا طرح پوشش سنگ‌افراشته‌ها در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی بررسی شده است؟
نخستین پرسشی که با دیدن قاب‌های فولادی شکل برای پوشش سنگ‌افراشته‌ها در محوطه‌ی باستانی شهر یئری ذهن هر کارشناس و کنشگر میراث‌فرهنگی و آگاه با قانون‌های میراث فرهنگی را درگیر می‌کند این است که آیا طرح پوشش سنگ‌افراشته‌ها در شورای فنی سازمان میراث‌فرهنگی استان بررسی و مصوب شده است؟ کدام یک از کارشناسان با تجربه، این طرح ناپخته و نادرست را مصوب کرده‌اند. آیا بهتر نبود که طرح حفاظتی چنین محوطه‌ی ارزشمندی با آن درجه از اهمیت که در کشور و حتا جهان بی‌همتا و یگانه است در شورای فنی سازمان کل میراث‌فرهنگی کشور بررسی و برای آن تصمیم‌گیری می‌شد. پاسخ این اقدام‌های ناروا و افکار همگانی (:عمومی) را چه کس یا کسانی می‌دهند. چرا از تجربه‌های جهانی درس نگرفته و نمی‌آموزیم. در همین زمینه، مدیر سازمان میراث‌فرهنگی شهرستان مشگین‌شهر که این محوطهیباستانی زیر پوشش سرپرستی وی است، به اَمرداد گفت: «من تازه دو ماه است که مدیریت سازمان میراث‌فرهنگی مشگین‌شهر را بردوش گرفته‌ام و از جزییات و ریزه‌کاری‌های طرح و محوطه‌ی آگاهی چندانی ندارم و نمی‌دانم که آیا این طرح در شورای فنی سازمان میراث استان بررسی شده است یا نه!»
ایمانعلی ایمانی همواره در گفت‌وگو با ما با پافشاری (:تاکید) چند باره مبنی بر این که به تازگی به سرپرستی میراث فرهنگی مشگین شهر منصوب شده است از کارهای خوب و تازه برای ساماندهی محوطه‌ی باستانی شهر یئری خبر داده و می‌گوید: به تازگی در بازدید فرهاد عزیزی، مدیر کل امور پایگاه ها و بناهای تاریخی کشور، محوطه‌ی باستانی شهر یئری دارای پایگاه میراث فرهنگی شده است و به زودی بیننده‌ی کارهای خوب و تاثیرگذاری خواهیم بود و کل محوطه ساماندهی خواهد شد.
ایمانی با سپاس‌گذاری از حساسیت و توجه نگارنده نسبت به یادمان‌های تاریخی به ویژه شهر یئری و پرسش درباره‌ی طرح پوشش سنگ‌افراشته‌ها و پاسخ‌های ما مبنی بر نامناسب بودن این طرح و آسیب‌رسانی آن، تنها به این نکته بسنده کرده و می‌گوید: «من تنها دو ماه است بر سرکار آمده‌ام و در زمینه‌ی حفاظت و مرمت آثار تخصصی ندارم، ولی از رهنمون‌های شما بهره برده و این موضوع را به مدیران میراث فرهنگی استان انتقال خواهم داد و کوشش می‌کنیم تا پروژه با بهترین روش انجام گیرد».
مدیر میراث فرهنگی شهرستان مشگین‌شهر در پایان گفت: «ما شمار 500 سنگ‌افراشته در شهر یئری داریم و حفاظت و نگهداری بهتر آنها در دستور کار است و به یاری پروردگار با تبدیل مجموعه به پایگاه ملی میراث فرهنگی، آینده‌ی روشنی پیش روی آثار تاریخی شهر یئری خواهد بود».
سنگفرش کردن جاده در حریم اثر در تضاد با قانون‌های میراث فرهنگی است
یکی از موضوع های بسیار مهم در زمینه‌ی میراث‌فرهنگی کشور، حریم یادمان‌های تاریخی و به‌ویژه یادگارهای باستانی است. بیشتر محوطه‌های تاریخی و یادمان‌های کشور بدون حریم و گاه عرصه هستند. همچنین موضوع ساماندهی حریم محوطه‌های تاریخی از اهمیت و حساسیت ویژه‌ای برخوردار است و نیاز به پژوهش و مطالعه و بررسی‌های گسترده‌ی میدانی دارد. اما در کشور ما، گاهی دیده شده است که مشاوران یا مدیران میراث فرهنگی و یا پیمانکاران بدون نگرش به چشم‌انداز (:منظر) فرهنگی و باستان‌شناختی و محوطه‌ی تاریخی اثر به بهانه‌های ساماندهی دست به کارهایی می‌زنند که نادرست و ناروا بوده و ناسازگار با قانون‌های خود سازمان میراث‌فرهنگی است. موضوع سنگفرش کردن حریم محوطه‌های تاریخی نیز، یکی از پُر‌چالش‌ترین و پیچیده‌ترین موضوع‌های چند سال گذشته‌ی میراث تاریخی کشور بوده است. شوربختانه با وجود روشن و شفاف بودن قانون‌های میراث فرهنگی و مهم‌تر از همه تجربه‌های جهانی، باز بیننده‌ی طرح‌های نادرست در زمینه‌ی سنگفرش کردن حریم محوطه‌های تاریخی هستیم. محوطه‌ی باستانی شهر یئری که از ارزش بسیار ویژه‌ای نزد کنشگران میراث‌فرهنگی و کارشناسان برخوردار است در زمینه‌ی ساماندهی حریم دچار لغزش‌هایی شده است که ناسازگار با قانون‌های میراث فرهنگی بوده و از دید کارشناسان، طرح سنگفرش کردن جاده در حریم اثر ناپخته و حتا آسیب‌رسان است. محوطه‌ای که بی‌گمان تا دوردست‌ها دارای گورستان‌های تاریخی در دوره‌های گوناگون بوده و تاکنون هیچ بررسی و کاوش باستان‌شناسی در منطقه انجام نشده و یا بسیار اندک و ناچیز بوده است. به باور کارشناسان، سنگفرش کردن جاده در حریم اثر به لایه‌های باستان‌شناسانه‌ی منطقه آسیب می‌رساند و نهشته‌های فرهنگی را از میان خواهد برد. همچنین چشم‌انداز فرهنگی و باستان‌شناختی محوطه را از میان می‌برد. موضوعی که بیشتر باستان‌شناسان و مرمت‌گران بهشدت با آن مخالف هستند.
با این همه، مدیر میراث فرهنگی شهرستان مشگین‌شهر در پاسخ به نادرست بودن طرح سنگفرش جاده در حریم محوطه‌ی شهر یئری و آیا آن که، این طرح در شورای فنی سازمان میراث‌فرهنگی استان، مصوب شده است، تنها به این نکته بسنده کرده که من تازه دو ماه است بر سرکار آمده‌ام و در جریان موضوع شورای فنی سازمان میراث‌فرهنگی هم نیستم! به هر روی و به باور کارشناسان طرح سنگفرش کردن جاده در حریم محوطه‌ی شهر یئری نادرست است و باید برچیده شود و از راه کارهای بهتر و ساده‌تری برای ساماندهی حریم محوطه، بهره برده شود.
در پایان بهتر است تا دیر نشده، چاره‌ای ریشه‌ای برای وضعیت اندوه‌بار و دردناک سنگ‌افراشته‌ها و بیماری‌های آنها کرده و از نابودی بیش از پیش گرانبهاترین یادگارهای باستانی کشور پیشگیری کرد و هرگز سنگ‌افراشته‌ها را در درون قاب‌های فولادی نگذاشت. یادمان باشد روزی تاریخ ما را داوری خواهد کرد و باید پاسخگوی آیندگان باشیم.
روابط عمومی میراث فرهنگی : کارهای خوبی در شهر یئری انجام شده است
اما در واپسین هنگامه‌ی آماده سازی این گزارش، مدیر روابط عمومی سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل در گفت‌وگو با امرداد از اقدام‌های سازنده و خوبی برای محوطه‌ی باستانی و ارزشمند شهر یئری آگاهی داد. یاسر رعنایی گفت: «محوطه‌ی تاریخی شهر یئری به تازگی دارای پایگاه ملی میراث فرهنگی شده است و در آینده بنا است سنگ‌افراشته‌ها زیر پوشش کامل جای گرفته و محوطه به سایت موزه تبدیل شود. از سویی، اگر به وضعیت یک دهه پیش سنگ‌افراشته‌ها و محوطه نگاهی بیاندازیم، خواهید دید که در راستای حفاظت و نگهداری، کارهای بسیار خوبی انجام و محوطه ساماندهی شده و سنگ‌افراشته‌ها نیز در یک بخش گردآوری و حفاظت می‌شوند. اگر به راستی وضعیت امروز را با یک دهه پیش بسنجیم، به هیچ‌روی قابل سنجش نیست و نمی‌توان اقدام‌های ارزنده‌ی انجام شده را نادیده گرفت. همچنین، در آینده با پیشرفت کارها، وضعیت بسیار بهتر خواهد شد».
مدیر روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی اردبیل در پاسخ به این که آیا طرح سنگفرش جاده در حریم محوطه‌ی شهر یئری در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی بررسی شده است یا نه، گفت: «طرح سنگفرش جاده برای دسترسی بهتر بازدیدکنندگان و گردشگران انجام شده و بخشی از طرح ساماندهی محوطه است و مصوب شورای فنی میراث‌فرهنگی استان را دارد».
با این همه، به باور کارشناسان و باستان‌شناسان بهتر و شایسته‌تر این بود که چُنین طرح‌های مهم و حساسی در سطح ملی بررسی و تصمیم‌گیری شود و نه در سطح استانی. رعنایی در پایان افزود: «کوشش می‌کنیم که دیدگاه‌های کارشناسان و دلسوزان میراث فرهنگی را در شهر باستانی یئری به کار گرفته و بهترین کارها را انجام دهیم».
محوطه‌ی باستانی شهر یئری
محوطه‌ی باستانی شهر یئری با گستردگی ۴۰۰ هکتار در شمال باختری (:غربی) روستای پیرازمیان و در ۳۱ کیلومتری خاور (:شرق) مشگین‌شهر و ۶۰ کیلومتری اردبیل در کنار رودخانه‌ی «قَره‌سو» جای گرفته است. این محوطه‌ی بزرگ پیش از تاریخ، نخستین‌بار در سال ۱۹۷۸ میلادی به وسیله‌ی چارلز برنی در سه بخش دژ (:قلعه)، نیایشگاه در برگیرنده‌ی سنگ‌افراشته‌ها و قوشاتپه شناسایی و در7 مهرماه 1381خورشیدی به شماره‌ی ۶۱۶۲ ثبت ملی شده است. علی‌رضا نوبری هژبری، باستان‌شناس و استاد دانشگاه تربیت مدرس نیز در سال 1382 خورشیدی این محوطه را در سه بخش کاوش کرده است. وی باورمند است که سنگ‌افراشته‌ها وابسته به دوره‌ی آهن 2 است که همگی و پشت سر هم در بخش نیایشگاه و در زیر خاک پیدا شده‌اند. سنگ‌افراشته‌ها در یک زمان کنار هم چیده نشده‌اند. زیرا دارای بلندی گوناگونی از 35 سانتی‌متر تا نزدیک 2 متر و 25 سانتی‌متر هستند. در بخش دیگری هم سنگ‌های رودخانه‌ایِ ایستاده، نمادی از سنگ‌افراشته‌های چیده شده‌اند. در این محوطه سه گونه سنگ‌افراشته وجود دارد. یکی مو از دوسوی صورت به سمت بدن آمده و به گونه‌ی دست درآمده است، در برخی صورت مرزبندی دارد و مو به سوی بدن به گونه‌ی دست درآمده است و در حالتی دیگر با وجود مرزبندی صورت و مو، دست‌ها کنار هم به حالت فروتنانه (:احترام) جای گرفته‌اند. سنگ‌افراشته دارای چشم، بینی، مو، دست، کمربند و سلاح بوده که همگی بدون دهان و وابسته به دوره‌ی آهن 2 هستند وگورهای نزدیک نیایشگاه نیز به دوره‌ی آهن یک و دو باز می‌گردند.
در این گزارش به انگیزه‌ی ارزش بالا و حساسیت کار، تنها به بخش سنگ‌افراشته‌ها پرداخته شده و درباره‌ی همین بخش نیز، گزارش آماده شده است. بخش‌های دیگری از محوطه‌ی باستانی شهر یئری وجود دارند که پیشینه و دیرینگی (:قدمت) آنها به هزاره های 3 و 4 پیش از میلاد می‌رسد که در گزارش ما، زمان پرداخت به آنها نبود و در این جا نمی‌گنجید.
نگاره‌هایی از شهر یئری را در دنباله می‌‌بینید:
بازدیدکنندگانی که بدون توجه به تاریخ و اصالت آثار گذشتگان، تنها روی آنها نشسته و عکس یادگاری می‌گیرند!؟
آثار سنگی بی‌همتا و ارزشمندی که در میان گیاهان هرز و آسیب‌رسان بر روی هم انباشته شده است
پایه‌های بتونی و سازه‌های فولادی نامناسب که برای قرار دادن سنگ افراشته‌ها درون آن بوده و خود آسیب‌رسان است
بخشی از قطعه سنگ افراشته‌هایی که در گوشه‌ای روی هم تلنبار شده و جای افسوس دارد
خشک شدن خزه‌ها و گل‌سنگ‌ها بر روی سنگ‌افراشته‌ها تاثیر بدی گذاشته و رنگ آنها را تیره کرده که شبیه سوختگی سنگ ها است
سنگ افراشته‌ای تاریخی که نزدیک 50 متر آن سوتر از محوطه‌ی اصلی در کف گودالی رها شده بود و جای شگفتگی و افسوس دارد
سنگ افراشته‌های ارزشمندی که به خاطر عوامل محیطی و بیولوژیکی در حال پودر شدن و نابودی است
سنگ افراشته‌های دیگری که در پایین‌دست محوطه‌ی اصلی و در کف زمین به حال خود رها شده و وضعیت اندوه‌بار آن
سنگفرش کردن جاده در حریم درجه یک اثر، خلاف قانون‌های میراث فرهنگی است
شیوه قرارگرفتن تابلوی اثر تاریخی، خود گویای وضعیت بیمارگونه آن است
شیوه‌ی چیدمان سنگ افراشته‌ها و انباشته شدن آنها دل هر دوستدار میراث ایرانی را به درد می‌آورد
گل‌سنگ‌ها و بیماری های سنگ، آثار تاریخی شهر یری را یکی پس از دیگری نابود می کند
گل‌سنگ‌ها و عوامل محیطی و انسانی، بلای جان سنگ افراشته‌های 3 هزار ساله است و فریادرسی نیست
مسافران و بازدیدکنندگانی که بدون آگاهی از بندها رد شده و روی آثار تاریخی نشسته و به آن آسیب می رسانند
مسافرانی که بدون توجه به حصار و بندکشی‌ها و در غفلت نگهبان به درون محوطه و سنگ‌افراشته‌ها رفته‌اند
نمونه ای از سنگ افراشته های بی همتا و یگانۀ محوطه باستانی یِری
وضعیت بد چیدمان سنگ افراشته‌های 3000 ساله و نابودی آنها
فرتورها از سیاوش آریا
خبرنگار امرداد: سیاوُش آریا
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر