ایرانیان یکی از معروفترین ملل دنیا در امور تشکیلاتی هستند. دستگاه دیوانسالاری حکومت‌های ایران در دوران پیش از اسلام یکی از جالب‌ترین موارد حکومتی آن روزگار به شمار می‌رود این دیوانسالاری از دوران مادها (550-708پ.م) شروع شده و با شاهنشاهی هخامنشی (330-550پ.م) و اشکانی (250پ.م تا224م) تکامل یافته و در دوران ساسانی (651-224 م) به اوج خود رسیده است.
یکی از موارد نظام دیوانسالاری دفاتر ثبت وقایع یا به اصطلاح سالنامه‌های شاهی است که در اینجا به شرح مختصری از آن در دوران هخامنشی تا ساسانی می‌پردازیم.
دوران هخامنشی
از سالنامه‌های دوران مادها اطلاعات چندانی بر جای نمانده است به همین دلیل بحث سالنامه‌ها را از دوران هخامنشی آغاز می‌کنیم.
هخامنشیان نخستین دولت جهانی را بنیاد نهادند. سرزمینی که این دودمان بر آن فرمان می‌راندند از هند و آسیای مرکزی در قاره آسیا تا مصر و حبشه در قاره آفریقا و تا یونان شمالی در قاره اروپا را در بر می‌گرفت و چنان گسترده بود که بنا به گفته کوروش کوچک (برادر اردشیر دوم 358-404پ.م) مردمان شمال آن از سرما و جنوب آن از گرما نمی‌توانستند زندگی کنند.
چنین دولت نیرومند و مقتدری بدون وجود دستگاه دیوانسالاری اداری عظیم و پیچیده نمی‌توانست به مدت دو قرن بر بخش بزرگی از جهان فرمانروایی كند.
بنابراین برای اداره آن، دیوانسالاری گسترده‌ای نیاز بود تا امكان نظارت بر تمام آن فراهم باشد.
امروز به یمن کتیبه‌های تخت جمشید و الواح یافت شده از وجود یک نظام داری پیچیده و گسترده در آن دوران آگاهی داریم. نظام داری که حتی بر اعمال ملکه‌های هخامنشی نیز نظارت می‌کرد
در مورد سالنامه‌های شاهی در دوران هخامنشی اطلاعاتی وجود دارد که این سالنامه‌ها در خزانه‌ها نگهداری می‌شدند. بنا بر مندرجات کتاب استر، وقایع‌نامه یا تاریخ پادشاهان در دربار هخامنشی وجود داشته است همچنین در کتاب عذرا آمده است که یهودیانی که در حال ساخت معبد اورشلیم بودند و با مخالفت فرماندار رو به رو گشتند طی نامهای به داریوش بزرگ (486-522پ.م) مدعی شدند که فرمان ساخت معبد توسط کوروش بزرگ (529-550پ.م) صادر شده است و به پادشاه پیشنهاد کردند که فرمان دهد تا در کتابخانه بابل جستجو کنند که کوروش چنین فرمانی صادر کرده است یا نه؟ وسرانجام نه درکتابخانه بابل بلکه در کاخ اکباتان آن فرمان را یافتند.
غیر از مطالب کتاب مقدس تورات، هرودت مورخ یونانی قرن پنجم پیش از میلاد و پلوتارک مورخ دیگر یونانی قرن یکم میلادی در مورد وجود دفاتر ثبت وقایع مطالبی بیان می‌کنند این دو مورخ مدعی‌اند که خشایار شاه (446-486 پ.م) در جنگ سالامین منشیان متعددی به همراه داشت که جزییات جنگ را یادداشت می‌کردند.
بدین ترتیب در دستگاه هخامنشی دفتری برای ثبت اعمال نیکوکاران وجود داشته است که شاه بزرگ از روی این دفتر به کسانی که نسبت به وی و سرزمینش خدمتی کرده بودند پاداش می‌داد.
دوران اشکانی
در بررسی تاریخ اشکانی مشکل خاصی وجود دارد، یکی پراکنده بودن و دیگری غیر ایرانی بودن آنان است به همین دلیل نمی‌توان به صراحت از وجود سالنامه‌های درباری و یا شاهی در آن دوران سخن گفت و از سوی دیگر نیز نمی‌توان پذیرفت دولت دیر پایی چون اشکانیان در طی 474 سال پادشاهی در ایران فاقد سالنامه شاهی باشد.
طی اکتشافات باستانشناسان روسی در نسا (18 کیلومتری شمال غربی عشق‌آباد) در جنوب شرقی این شهر، قلعه منفرد و عظیم مهردادکرت که یکی از اقامتگاه‌های شاهان پارت و آرامگاه خانوادگی ایشان بوده کشف شد ظاهرا مقر حاکم یا ساتراپ محل نیز در همین قلعه بوده در این قلعه بایگانی کاملی از اسناد اقتصادی پارتی به دست آمد.
مورد دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد سخنی است که سورنا سردار پارتی به کراسوس کنسول و سردار رومی می‌گوید و اشاره به نوشتن صلح‌نامه بین پادشاه اشکانی "ارد" و رومیان دارد که این مورد را شاید بتوان دلیل وجود سالنامه‌های درباری و دفاتری دانست که در دربار اشکانی وجود داشته است چرا که سورنا در ادامه گفتگو با کراسوس به وی می‌گوید: «شما رومیان عادت ندارید که تسلیم بلا شرط خود را بیاد بیاورید» و این موضوع احتمالا در اشاره به پیمانی بوده که اشکانیان با رومیان بسته بودند و رومیان به آن عمل نکرده بودند. به هرحال با توجه به آشنایی اشکانیان با ادبیات یونان و وجود کتاب‌های متعدد در دوران آنها احتمال بسیار وجود دارد که این دولت دیرپای ایرانی نه تنها دارای ادبیات شفاهی قوی بلکه دارای دیوانسالاری نیرومندی نیز بوده چرا که نمی‌توان قبول کرد که یک دولت چند صد سال حکومت کند و روابط خارجی طولانی نیز با همسایگان خود (چین و روم) داشته باشد و فاقد دستگاه اداری نیرومند و دفاتر ثبت وقایع روزانه باشد به هرحال این احتمال وجود دارد که با اکتشافات باستانشناسی در آینده بتوان به منابع و مدارک بیشتری در مورد اشکانیان دست یافت.
دوران ساسانی
در این دوره تمدن ایران به طور فزاینده‌ای گسترش یافت و همراه با گسترش فرهنگ و تمدن دستگاه‌های اداری نیز پیشرفت کرد که مجموع دوایر و سازمان‌ها آن روزگار را دیوانسالاری می‌خوانند.
درباره خزانه شاهان ساسانی و بایگانی شهریاران عجم از خلال منابع رومی و اسلامی آگاهی داریم اما در مورد چگونگی بایگانی کردن این اخبار و فرامین شاهان ساسانی بلاذری مورخ اسلامی می‌گوید "پادشاهان هرگاه فرمانی می‌داند طغرا دار سلطنتی آن را در حضور وی به طغرا می‌آراست و خادمی داشت که همان را در تذکره‌ای ثبت می‌کرد این تذکره‌ها همه جمع‌آوری می‌شده و پادشاه مهر خود را بر آن می‌نهاد و بایگانی می‌شد"
بدین ترتیب در دوران ساسانی بایگانی شاهی وجود داشته است که تمامی مکاتبات و همچنین کتاب‌های تاریخ در آن جمع‌آوری می‌شده است در خصوص کتاب‌های تاریخ خزاین شاهان ساسانی و همچنین بایگانی شاهی علاوه بر منابع ذکر شده دو منبع مهم دیگر نیز در اختیار داریم در مورد کتاب‌های خزاین ساسانی مسعودی مورخ قرن 4 هجری گزارش می‌دهد که در سال 303 هجری نزد نیک از خاندان‌های بزرگ پارس کتابی در مورد تاریخ شاهان ساسانی به شکل مصور دیده که این کتاب از روی اسناد خزاین ملوک ایران برای هشام بن عبدالملک اموی در سال 113 هجری از پارسی به عربی برگردانده شده است در مورد بایگانی شاهی نیز یک منبع رومی موجود است که به طور مستقیم از وجود مخازن سلطنتی که سالنامه‌های رسمی در آنجا نگهداری می‌شود آگاهی می‌دهد آگاثیاس مورخ قرن 6 میلادی یکی از مورخان امپراطوری بیزانس می‌گوید از جمله منابعی که وی برای نگارش تاریخ خود به کار برده است. سالنامه‌های رسمی مخازن دولتی تیسفون بوده است وی به کمک یک مترجم یونانی به نام سر جیوس که در دربار ساسانی تیسفون بوده است پس از کسب اجازه از نگهبانان مخازن سلطنتی توانست به سالنامه‌های رسمی شاهان ساسانی دست یابد به غیر از آگاثیاس اصطخری جغرافیدان قرن چهارم هجری ذکر می‌کند که در حصن الجص فارس کسانی زندگی می‌کنند که قصه‌های پادشاهان را به صورت نوشته دارند بدین ترتیب حتی پس از نابودی ساسانیان کتب تاریخ مربوط به آنان موجود بود
در منابع کهن دیگر از کتاب‌هایی نام برده شده به نامهای آیین نامه و کهنامه (گاهنامه) که در آنها مراتب دولتی پادشاهی ساسانی ذکر شده است. اما در مورد وجود سالنامه‌ها و روزنامه‌های رسمی دوران ساسانی نیز اشاره‌های مستقیمی در آثار مورخان اسلامی وجود دارد جاحظ مورخ معتبر قرن سوم هجری در این مورد می‌گوید "و آیین ایرانیان به عصر اردشیر بابکان و خسرو انوشیروان چنین بود که اگر شاهی یکی از وزیران یا یکی از جاهمندان را دیدن می‌کرد نامش را در تاریخ و بر روزنامه‌ها و کارنامه ها ثبت می‌کردند و بگرد جهان پراکنده می‌ساختند"
در مورد کلمه روزنامه به صراحت می‌توان اذعان کرد که این کلمه به قسمتی از دیوانسالاری ساسانی اطلاق می‌شده که کاربرد آن ثبت وقایع روزانه بوده است. خوارزمی دانشمند ایرانی در این خصوص می‌گوید: "رزنامج (=روزنامه) یعنی یادداشت روزانه زیرا کارهایی که در هر روز انجام می‌شود مانند گرفتن خراج یا پرداخت نفقه و غیره را در آن می‌نوشتند."
غیر از خوارزمی و مولف کتاب تاریخ قم هم از کلمه روزنامه و روزنامجات استفاده کرده است. علاوه بر اصطلاح روزنامه عنوان دیگری وجود داشته به نام فهرست که دفتر یادداشتی معنی شده که شامل همه دفترها و اعمالی بوده که د دیوان وجود داشته است. همچنین دفتری برای یادداشت رویدادهای بزرگی که اتفاق می‌افتاده است وجود داشته که این گونه رویداد‌ها با ذکر تاریخ وقوع و دیگر مشخصات در این دفتر ثبت می‌کرده‌اند با برای نوشتن تاریخ به کار رود .دفتری نیز وجود داشته که شامل فهرست تمام نامه‌هایی که به زبان خارجی به دیوان می‌رسیده و ترجمه شده با نام مترجم و مضمون نامه که می‌توان آنرا به نوعی وزارت امور خارجه دوران ساسانی تلقی کرد. دفاتر دیگری نیز در دربار ساسانی وجود داشت که برخی برای ثبت نام هدیه آورندگان در نوروز و مهرگان بوده که آنرا دفتر ویژگان می‌خواندند و دفتر دیگری خاص عطایای شاه به ماموران و کارمندان دولتی بوده است.
به دلیل اهمیت سالنامه‌های سلطنتی و مخازن نگاهداری آنان در دربار ساسانی منصب مهمی به نام نگهبان سالنامه سلطنتی وجود داشته که مسوول حفظ و نگاهداری این مخازن بوده است
این دستگاه ادرای عظیم ساسانیان پس از نابودی آن سلسله به جهان اسلام به خصوص به عباسیان (656-132 ه.ق) ارث رسید و از طریق عباسیان به دودمان‌ها دیگر جهان اسلا م و ایران. شاید بتوان گفت که دستگاه اداری بیشتر کشورهای جهان اسلام تا عصر حاضر بر گرفته از سیستم دیوانسالاری ساسانی بوده است.
منابع:
برای آگاهی بیشتر از دولت جهانی هخامنشی ن.ک آرنولد توین بی بررسی تاریخ تمدن ترجمه محمد حسین آریا چاپ اول انتشارات امیر کبیر تهران 1376 صص336 تا 342
برای آگاهی از نظر رسمی هخامنشیان درمورد گستردگی قلمرو حکومتی شان ن. ک( کتیبه دی پی اچ ) کاخ آپادانا و رلف نارمن شارپ با عنوان فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی چاپ اول انتشارات پارینه تهران 1382 ص79
ن. ک گزنفون - آناباسیس ترجمه احمد بیرشک چاپ اول انتشارات کتابسرا 1375 ص119
ن.ک اززبان داریوش نوشته هاید ماری کخ ترجمه پرویز دجبی چاپ دوم انتشارات کارنگ تهران 1376 صص 35 تا 42 و 49 تا 54
ن.ک پیشین ص 273
کتاب مقدس . استر6. 2-1 کتاب مقدس عزرا 5. 17 کتاب مقدس عزرا 60 3-1 .فیثاغورث نیز اکباتان را مخزن تواریخ و اخبار دولت هخامنشی ذکر می کند ن.ک سیاحتنامه فیثاغورث درایران ترجمه یوسف اعتصامی چاپ دوم انتشارات دنیای کتاب تهران 1363 ص11
ن. ک هرودوت تواریخ ترجمه ع. وحید مازندرانی بیجا چاپ فرهنگستان ادب و هنرایران تهران 1356 ص454 و پلو تارک حیات مردان نامی ترجمه رضا مشایخی چاپ سوم انتشارات علمی و فرهنگی تهران 1369 جلد اول ص 323
ن.ک پیر بریان تاریخ امپراطوری هخامنشیان تر جمه مهدی سمسار چاپ اول اتشارات زریاب تهران 1377 جلد اول صص 642 و 643
ن.ک پژوهشگاه دانشگاه کمبریج - تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی گرد آورنده احسان یار شاطر تر جمه حسن انوشه چاپ دوم انتشارات امیر کبیر تهران 1373 جلد سوم قسمت اول ص 125
ن.ک م .دیاکونوف- اشکانیان تر جمه کریم کشاورز چاپ دوم انتشارات پیام تهران 1351 صص 65 و 66
ن .ک پلوتارک حیات مردان نامی جلد سوم ص 104
ن ک پلوتارک- حیات مردان نامی پیشین ص 104
ن ک پلو تارک پیشین صص 106 تا 108
ن.ک حمزه بن حسن اصفهانی- تاریخ پیامبران وشاهان تر جمه جعفر شعار چاپ دوم انتشارات امیر کبیر تهران 1367 ص 41
محمد مهدی موذن جامی - ادب پهلوانی مطالعه ای در تاریخ ادب دیرینه ایران از زرتشت تا اشکانیان چاپ اول نشر قطره تهران 1379
ن.ک پژوهش دانشگاه کمبریج - تاریخ ایران جلد سوم صص 654 تا 656 یوزف ولسکی شاهنشاهی اشکانی ترجمه مرتضی ثاقب فر چاپ اول نشر ققنوس 1383 ص 109 و دیوید برانستون جاده ابریشم ترجمه محسن ثلاثی چاپ اول نشر سروش تهران 1376
ارتور کریستن سن - وضع ملت و دولت و دربار دردوره شاهنشاهی ساسانیان مجتبی مینوی چاپ اول پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران 1374 صص 77تا 89
ن .ک ابراهیم ابواسحاق اصطخری مسالک و ممالک به اهتمام ایرج افشار چاپ سوم انتشارات علمی وفرهنگی تهران سال 1368ص 131
ن ک پروکپیوس - جنگهای ایران وروم ترجمه محمد سعیدی چاپ دوم بنگاه ترجمه و نشر کتاب تهران 1374 ص 167
ن.ک به ابوالفرج اصفهانی - برگزیده الاغانی ترجمه وتلخیص و شرح از محمد حسین مشایخ فریدنی چاپ اول انتشارات علمی وفرهنگی تهران 1368 جلد اول ص 199
احمد ابن یحی بن جابر بلاذری - فتوح البلدان تر جمه محمد توکل چاپ اول نشر نقره تهران 1367 ص 646
ن.ک ابوالحسن علی بن مسعودی - التنبیه و الاشراف تر جمه محمد حسن پاینده چاپ اول بنگاه تر جمه و نشر کتاب 1349 ص 99 و حمزه اصفهانی- تاریخ پیامبران وشاهان صص46 ال 48
ارتور کریستین سن- ایران در زمان ساتسانیان ایران در زمان ساسانیان تر جمه رشید یاسمی چاپ ششم انتشارات دنیای کتاب تهران 1368 ص 118و119
ن. ک ابراهیم ابواسحاق اصطخری مسالک و ممالک به اهتمام ایرج افشار چاپ سوم انتشارات علمی وفرهنگی تهران سال 1368ص
131
ن ک مسعودی التیبیه و الاشراف صص 97و98 و محمد بن اسحاق بن ندیم .الفهرست تر جمه محمد رضا تجدد چاپ اول انتشارات اساطیر 1381 ص541
ابو عثمان عمروبن بحر جاحظ تاج تر جمه حبیب اله نو بخت چاپ اول انتشارات تابان تهران 1328
ن.ک محمد محمدی تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به اسلامی چاپ اول نشر توس تهران 1382 جلد پنجم نظام دیوانی یا سازمان مالی واداری ساسانی در دولت خلفا
ابوعبدلله محمدبن احمد بن یوسف خوارزمی- ترجمه مفاهیم العلوم ترجمه سید حسین خدیو جم چاپ سوم انتشارات علمی و فرهنگی تهران 1383 ص 57
ن.ک حسن بن محمد بن حسن قلی- تاریخ قم ترجمه حسن بن علی بن حسن بن عبد الملک قمی تصحیص و تحشیه جلال الدین طهرانی چاپ اول اتشارات توس تهران 1361 صص 150 و 151
ن.ک خوارزمی- ترجمه مفاتیح العلوم ص 6 محمدی تاریخ و فرهنگ ایران در .... جلد پنجم ص 83
ن ک محمدی تاریخ و فرهنگی ایران در...... پبشین نک جاحظ تاج ص 189 نک بلاذرذی فتوح البلدان ص 633
ن ک کریستین سن ایران در زمان ساسانیان صص 118 و 119: محمدی تاریخ و فرهنگ ایران در.....جلد پنجم صص 222و 223
تارنمای امرداد - طاهر فتاحی
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر