دیدنی های ایران - غار علیصدر؛ شاهکار طبیعت ایران

بیستم تیرماه سال 2522 شاهنشاهی، خبری در روزنامه‌ی سراسری اطلاعات نگاه‌ها را به سوی خود می‌کشید. در آنجا آمده بود که شماری از کوهنوردان «کلوپ سینای همدان» غاری را کشف کرده‌اند که تاکنون همانند آن دیده نشده است و پایان آن پیدا نیست. این را هم در ادامه‌ی خبر آورده بودند که دهانه‌ی غار تنها 50 سانتی‌متر است و جز غارپیمایان حرفه‌ای، کسی توان راه یافتن به درون غار را ندارد.

غار تازه پدیدار شده در کوه کم بلندای «ساری قیه»، یا «صخره زرد»، و در نزدیکی روستایی به نام «علیصدر» در شهرستان کبودرآهنگ همدان دیده شده بود. اما واقعیت آن بود که بومی‌ها کم‌و‌بیش غار علیصدر را می‌شناختند و دستِ‌کم از ورودی غار برای پناه گرفتن و برداشت آب برای کارهای کشاورزی، بهره می‌بردند. با این همه، هیچکس نمی‌دانست که درون غار چه ویژگی‌هایی دارد و به کجا می‌انجامد.
در مهرماه همان سالی که غار کشف شد، گروهی دیگر از کوهنوردان حرفه‌ای با ابزارهای مناسب و تجهیزات فراوان، درون غار رفتند و با گذر از دریاچه‌ای که در آن زمان نمی‌دانستند تا کجا گسترده است و چه اندازه ژرفا دارد، از تالارهای فراوان غار بازدید کردند و با کوشش بسیار توانستند نخستین آگاهی‌های علمی درباره‌ی غار علیصدر را ثبت کنند و در دسترس همگان بگذارند. برآوردهای نخستین آنان از اندازه‌ی دریاچه و درازا و پهنای غار و ژرفای آن خبر می‌داد. هر کدام از آن دانسته‌ها، شگفتی غارنوردان را سبب می‌شد و پیدا بود غار علیصدر ویژگی‌هایی دارد که در کمتر غاری در جهان یافتنی است.
هنوز هم با وجود گذر سالیان بسیار و پیمایش‌های فراوان، همه‌ی راه‌ها و گذرگاه‌های غار علیصدر شناخته شده نیست. با این همه، بررسی زمین‌شناسان به اینجا انجامیده است که پدیداری غار را نتیجه‌ی فرسایش و پدید آمدن روزنه‌های ریز توده‌سنگ‌های آهکی بدانند. این کار میلیون‌ها سال زمان بُرده است و به دوران ژوراسیک، یا دوران دوم زمین‌شناسی، بازمی‌گردد. این دوران از 190 تا 136 میلیون سال پیش آغاز شده و پایان پذیرفته بود. برخی نشانه‌ها نیز از زیست انسان‌های غارنشین در بخش آغازین غار، گواهی می‌داد.

غار علیصدر از انگشت‌شمارترین غارهای آبی جهان است که طولانی ترین راه قایقرانی را دارد. هیچ غار دیگری در جهان از این دید به پای غار علیصدر نمی رسد. از این رو، از کانال های آبی درون غار به سادگی می توان بهره بُرد.
نکته ی شگفت انگیز دیگر آن است که غار علیصدر درون ارتفاعی پدید آمده است که طول آن اندکی بیشتر از 5/1 متر است. از این‌رو، پرسش‌برانگیز است که چگونه غاری بی‌پایان در درون ارتفاعی بدین کوتاهی شکل گرفته است و پایانی هم برای آن نمی‌توان شناخت؟
پیشتر اشاره کردیم که دهانه‌ی غار بسیار کوچک بوده است. در اردیبهشت‌ماه 2533 دهانه‌ی غار را به بلندای 3 متر و پهنای 5 متر باز کردند. اکنون گذر از دهانه و رفتن به درون غار به آسانی انجام می‌گیرد.
غار علیصدر آکنده از تالارهای پیچ‌درپیچ و سر درگم کننده است و دهلیزهای بسیار. دریاچه‌ای درون غار هست که با گذر از آن راهی خشکی پدیدار می‌شود و سپس دریاچه‌ای دیگر بر سر راه پیمایشگران قرار می‌گیرد.
دریاچه‌های غار یکی دو تا نیست و بسیار پُرشمار است. در هر گوشه از غار، حجم فراوانی از آب دیده می‌شود. آبی که زلال است و تا ژرفای 10 متری آن را می‌توان دید. آن دریاچه‌ها را تنها با قایق می‌توان پیمود. چشمه‌های زیرزمینی و بارش‌های آسمانی که به گونه‌ی قطره‌های آب از سقف و دیواره‌های غار چکیده می‌شوند، دریاچه‌ی علیصدر را پدید آورده است.

قندیل‌هایی که درون غار شکل گرفته‌اند، از زیبایی‌های غار به شمار می‌روند. آن‌ها را می‌توان همانند تندیس‌هایی دانست که شکل‌های جانوری دارند. از این‌رو، خیال‌انگیز و تماشایی‌اند.
درازای غار را 11 کیلومتر برآورد کرده‌اند. این در حالی بود که تنها 3 کیلومتر از آن را توانسته بودند بپیمایند. باور بسیاری چنین بود که پایانی برای غار علیصدر نمی‌توان شناخت. کسانی هم بودند که پایان آن‌را تا کرمانشاه و حتا اراک می‌دانستند! تا آنکه با پیمایش 11 کیلومتر از آن، نقشه‌ای از غار علیصدر فراهم شد و تا اندازه‌ای ویژگی‌های غار به دست آمد. اما هنوز هم می‌توان پرسید که آیا آن 11 کیلومتر را باید پایان غار گمان بُرد؟
دمای غار علیصدر از 14 درجه‌ی سانتی‌گراد بالاتر نمی‌رود و پایین‌تر نمی‌آید. از این‌رو بسیار خنک و دلپذیر است. در حالی که دما در بیرون از غار میان 39 درجه بالای صفر و 40 درجه زیر صفر نوسان دارد. بی‌سبب نیست که انسان‌های غارنشین دهانه‌ی غار علیصدر را زیستگاه خود ساخته بودند.
ژرفای غار گوناگون است. در جایی تنها نیم متر و در جایی دیگر 14 متر یا بیشتر است. بلندای آن نیز گاه تا 16 متر می‌رسد. املاح آهکی درون غار سبب شده است که آب آن نه‌تنها آشامیدنی نیست بلکه آلوده هم هست. از این‌رو، درون غار زیستگاه هیچ جانوری نیست. روشنایی هم در غار پدیدار نیست که جایی برای بیتوته‌ی جانوران باشد.

درباره‌ی نام غار، به نکته‌ای باید اشاره کرد. در سندها و بُنچاق‌های روستای نزدیک غار، نام آن «علی سد» آمده است. می‌گویند پیمانکاری که در سال 2530 سرگرم کشیدن راه بود، در تابلوی راهنمای پروژه، نام روستا را به نادرست «علیصدر» نوشت و از آن پس روستا و غار به همین نام شناخته شدند. باز، گفته‌شده که نام غار از نام چوپانی که «علی سد» خوانده می‌شد، گرفته شده است! اینکه چرا باید نام چوپانی را بر روی غار بگذارند؟ روشن نیست. اما این حقیقت آن است که آب سرد درون غار سبب نامگذاری آن به «علی سرد» شده بود و به سببی که به درستی نمی‌دانیم چیست، به «علی صدر» دگرگونی یافت و شناخته شد.
زمانی که غار علیصدر در خردادماه 2535 به بهره‌برداری رسید و آوازه‌ی آن جهانی شد، این پدیده‌ی طبیعی کم‌مانند چنان اهمیتی یافت و شگفتی‌ها برانگیخت که شاه در 5 مهرماه همان سال از آن بازدید کرد. این نیز گفتنی است که در کوه کوچک ساری قیه دو غار دیگر هست. یکی غار «سوباشی» و دیگری غار «سراب». سوباشی 11 کیلومتر و سراب 7 کیلومتر از غار علیصدر فاصله دارند.
غار علیصدر در 15 دی‌ماه 1387 خورشیدی در فهرست میراث طبیعی ایران ثبت ملی شده است.

خبرنگار امرداد: سپینود جم