ارگ گوگد؛ از باروهای کهن تا سازه‌های نو

«ارگ گوگَد» در شهرستان گلپایگان چنان باشکوه و فریبا قامت برافراخته است که جز ستایش سازندگان آن، نمی‌توان سخن دیگری بر زبان آورد. اما آنچه اکنون از این ارگ ساخته‌اند با آنچه پیشتر بود، دگرگونی‌هایی دارد. بدان اندازه که می توان ارگ کنونی گوگد را آراسته با جامه‌های نو و امروزین دانست. ‌

پیش از آنکه دستی بر سر و روی ارگ گوگد بکشند و آن را بدین شیوه‌ بیارایند، از آن جز برج‌ها، دیوار بیرونی، بخشی از تالارهای باختری ارگ و خانه‌های درون آن، چیزی بر جای نمانده بود. گستره‌ی ویرانی‌ها تا بدان‌جا بود که در سال‌های پیشین بیم از ویرانی سراسر ارگ می‌رفت. اما میراث فرهنگی گلپایگان و دارندگان ارگ دست روی دست نگذاشتند و در سال 1378 خورشیدی بازسازی و مرمت آن را آغاز کردند.

در اندک زمانی برج و باروهای گوگد را جلوه‌ای نو دادند و اتاق‌ها را با آرایه‌هایی دلپذیر رنگی تازه بخشیدند و به شیوه‌ی معماری صفویه و قاجاریه، ارگ و سازه‌های آن را تزیین کردند. در سال 1395 نیز مرمت دوباره‌ی ارگ و زیباسازی محوطه‌ی آن انجام شد. اکنون از این بنای زیبا، ارگی شکوهمند ساخته شده است که تا پیش از گسترش کرونا، روزانه نزدیک به 1200 بازدید کننده داشت که شمار چشمگیری از آنان گردشگران بیگانه بودند.

تاریخ ساخت ارگ گوگد پیدا نیست. برخی آن را بازمانده از روزگار صفویه می‌دانند و اتاقی را نشان می‌دهند که آرایه‌های آن برگرفته از نقش و نگارهای آن دوره است. برخی نیز تاریخ ساخت ارگ را به روزگاری نزدیک‌تر می‌آورند. شگفت است که هیچ نشانه‌ی نوشتاری (:مکتوب) درباره‌ی این ارگ تاریخی در دست نیست و در نوشته‌های روزگار صفویان سخنی درباره‌ی آن نرفته است. گویی ارگ گوگد از چشم تاریخ پنهان مانده بود. سالخوردگان گوگد چنین می‌گویند که آغامحمدخان قاجار در روزهایی که در تکاپوی به چنگ آوردن تاج و تخت بود، چند روزی را در این ارگ به سر آورده است. یک سند نیز در دست هست که در آن چنین نوشته شده است که «علی‌خان بختیاری» بخشی از ارگ را مهریه همسرش کرده است. این سند دیرینگی 140 ساله دارد. اما نمی‌دانیم علی‌خان بختیاری چه کسی بوده است و چگونه مالکیتی بر ارگ داشته است که می‌توانست نیمی از آن را به همسرش واگذار کند.
نام ارگ نیز ناشناختگی دارد. گوگد به چه معناست؟ آنچه در این‌باره گفته‌اند چنین است که گوگد «جای پهلوانان و جوانمردان» معنا می‌داده است. باز نمی‌دانیم این واژه از کدام زبان ریشه گرفته است. هر چه هست، گوگد را باید یکی از باارزش‌ترین ارگ‌های ایران دانست.
معماری ارگ مانندگی بسیاری به کاروانسراها دارد. ارگی مربع شکل است که هر ضلع آن 80 متر درازا دارد و مساحت آن به 6400 متر می‌رسد. باروهای آن نیز 12 متر ارتفاع گرفته‌اند. نقش‌هایی آرایه‌ای و تزینیی، نمای بیرونی ارگ را تماشایی ساخته است. در هر ضلع گوگد یک برج ساخته شده است. برج‌های چهارگانه ی گوگد قرینه یکدیگر هستند و دیوارهایی سرخ‌رنگ دارند. رنگ سرخ برج و باروها از دورها نیز به چشم می‌آید و زیبایی کم‌مانندی به آن گستره می‌بخشد.

دروازه‌ی ارگ گوگد همان آرایه‌های کهن دیگر ارگ‌های تاریخی را دارد. یکی از آن آرایه‌ها که در گذشته معنایی دیگر داشت و امروزه تنها نشانه‌ای از روزگاری سپری شده است، درکوب‌های آن است. درکوب بزرگ‌تر را مردان می‌زدند و «مردکوب» نامیده می‌شد و درکوب کوچک‌تر از آنِ زنان بود و به همان شیوه «زن‌کوب» گفته می‌شد. بدین‌گونه درونیان ارگ درمی‌یافتند آنکه بر در می‌کوبد زن است یا مرد!
میانسرای ارگ آراسته با گل‌ها و درختان بسیار است. فضای باز و دل‌انگیز آن بی‌گمان یادی خوش و پایدار در ذهن بازدیدکنندگان خواهد گذاشت. سازه‌ها پیرامون میانسرا جای گرفته‌اند. در میانه‌ی آن فضای دانشین، حوضی فیروزه‌ای رنگ و هشت‌گوش ساخته شده است که طراوت دیگری به فضای درونی ارگ می‌بخشد و فضاسازی آن را خودنمایی افزون‌تری می‌دهد. یک حوض دیگر در این ارگ هست که کاربردی دیگرگون و آفرینش‌گرانه دارد. به آن اشاره خواهیم کرد.

ارگ گوگد در گذشته‌ها کارکردی دوگانه داشته است. در زمان‌های امن و آشتی، کاروانسرایی برای پذیرایی از آمدگان و مهمانان بود و نیز جایی برای باشندگی فرمانروا و پیرامونیانش. در آن هنگام دروازه‌ی ارگ را می‌گشودند و رفت‌وآمد به درون آن دشواری‌ای نداشت. اما زمانی که جنگ و ستیزی درمی‌گرفت، دروازه‌ها را می‌بستند و در آن پناه می‌گرفتند. ساختار ارگ به گونه‌ای است که در زمان‌های آشوب، همانند دژی استوار و اطمینان‌بخش از آن استفاده می‌کردند و به دفاع پرداختند. کاربرد نظامی ارگ بدان سبب بود که آن گستره گاه و بی‌گاه جولان‌گاه راهزنان و اشرار می‌شد و دارایی مردم به چپاول می‌رفت. برای همین بود که باروهای ارگ را بلند و استوار ساخته بودند که از دسترس دزدان و غارتگران دور باشد.
یک ویژگی ارگ گوگد نمایان بودن طبقات اجتماعی ساکنان ارگ است. به این معنا که خانه‌ها و بناهای درون ارگ را چنان ساخته بودند که مردمان فرودستی چون استربانان و کارگران در بخش‌های پایینی ارگ جای بگیرند و فرادستان و بازرگانان در بخش‌های بالاتر و بهتر ارگ. این را هم بیفزاییم که ارگ گوگد در بخش‌هایی از فضای درونی آن، دو اشکوبه‌ (:طبقه) دارد.

پیشتر به حوض دیگر ارگ اشاره کردیم. حوض دوم در بخش شاه‌نشین و درون اتاقی ساخته شده است که فرمانروا و پیرامونیانش در آن می‌زیستند. این حوض مرمری بسیار زیبا، در بالای سر درِ مجموعه‌ی جای دارد. هنگامی که حوض را از آب آکنده می‌کردند هوای اتاق دلخواه و خنک می‌شد. اما این حوض یک کاربرد دیگر هم داشت. بدین‌گونه که اگر اتاق و درهای چوبی آن آتش می‌گرفتند از آب حوض برای خاموش کردن آتش استفاده می‌شد. لوله‌هایی سفالین نیز از حوض به بیرون از اتاق کشیده شده بود.
برای آب آشامیدنی باشندگان ارگ نیز چاهی در بخش جنوب خاوری ارگ کنده شده است. بدین گونه اگر مردمان ارگ ناگزیر می‌شدند دروازه‌ها را ببندند، نیازی به آب آشامیدنی بیرون نداشتند.
یکی از اتاق‌های ارگ و بخش شاه‌نشین آن به‌راستی زیبایی دیگر و افزون‌تر از دیگر اتاق ها دارد. این همان اتاقی است که گفتیم برخی می‌گویند نشانه‌هایی از ساخت ارگ در روزگار صفویان دارد. این اتاق دلباز، آکنده از رنگ‌های طلایی، اُکر، سرخ و فیروزه‌ای است و نقش‌های تزیینی دلپذیر و شادی‌آوری دارد. پنجره‌های منبت‌کاری شده‌ای هم که در مرمت‌های سالیان گذشته به اتاق‌های ارگ افزوده‌اند، زیبایی بیشتری به این مجموعه بخشیده است. افزون‌بر آن، دیوارهای کاه گِلی ارگ و شبستان‌های تودرتوی آن نیز تازگی و طراوتی دیگر دارد. این ارگ که با کارکرد کنونی‌اش پذیرای بازدیدکنندگان بسیاری است، 20 اتاق دارد و جاهایی فرح‌بخش برای بازدید و ماندن گردشگران.
ارگ گوگد در دشتی گسترده و معتدل در 6 کیلومتری خاور شهر گلپایگان در میان شهری به همان نام گوگد جای گرفته است. از آنجا تا شهر اصفهان 180 کیلومتر راه است. ارگ گوگد در سال 1387 با شماره‌ی 2574 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

خبرنگار امرداد: بامداد رستگار