ارگ راین؛ دومین سازه‌ی خشتی جهان

شمار ارگ‌هایی که در ایران ساخته شده است، اندک نیست. برخی از آن‌ها آوازه‌ای جهانی دارند و از باارزش‌ترین سازه‌های تاریخی به‌شمار می‌روند. ارگ بنایی است که باروهای بلند و نگاهبانی شده دارد و جایی برای جایگیری (:استقرار) فرمانروایان بوده است. ارگ‌ها مرکز اداری و سر و سامان دادن به قلمرو حاکم بودند.

ارگ‌های ایران از دید معماری نیز درخور نگرش‌اند و از ارزش‌های بسیاری برخوردارند. آن چه در «ارگ های تاریخی ایران» بدان پرداخته می‌شود کوششی است برای شناخت افزون‌تر این سازه‌های گرانبهای معماری ایران.

تا زمانی که بم، بزرگترین بنای خشتی جهان، فرو نریخته بود، «ارگ راین» در سایه‌ی ارگ بم جای داشت و کمتر از این سازه‌ی شگفت‌آور و زیبا یاد می‌شد. نگاه‌ها همواره به سوی ارگ بم می‌چرخید و کمتر به یاد می‌آمد که راین نیز ارگ و باوریی دارد که به همان‌سان پُربها و دیدنی است. اما زلزله‌ای ویرانگر ارگ بم را در دی‌ماه 1382 خورشیدی، فرو ریخت. گویی زمان آن رسیده بود که راین، آن‌گونه که زیبنده‌ی آن است، دیده شود.
از شهر کرمان تا شهر راین صد کیلومتر فاصله است. این کهن‌شهر ، در دامنه‌ی کوه هزار جای دارد. در آنجا ارگ خشتی راین را می‌توان دید که بر فراز تپه‌ای خودنمایی می‌کند و جلوه‌ها می‌فروشد. اکنون و پس از ویرانی ارگ بم، ارگ راین بزرگترین سازه‌ی خشتی سالم مانده‌ی جهان است و البته که سزاوار فخرفروشی است.
گمانه‌ها درباره‌ی زمان ساخت ارگ راین یکسان نیست. اما آنچه بیشتر پذیرفتنی است برپایی آن در روزگار شاهنشاهی ساسانیان است. مساحت ارگ راین به 22 هزار متر مربع می‌رسد. از این‌رو، شهری بزرگ به شمار می‌رود. پس از این خواهیم گفت که این بنای کهن چه ساختار معماری شگفت‌آوری دارد.

نقشه یا پلان ارگ راین مربع شکل است. گرداگرد آن را بارویی بلند کشیده‌اند که بلندای آن به 10 متر می‌رسد. در هر سوی این ارگ مربع‌شکل، برج‌هایی برای دیدبانی ساخته شده است. در آغاز، آنچه بیش از همه به چشم می‌آید راهروهایی است که به ساختمان‌هایی خشتی می‌رسند. ساختمان‌ها چهارگانه‌اند و بی‌گمان جایی برای باشندگی فرمانروا بوده‌اند. به این بخش از ارگ راین، حاکم‌نشین می‌گویند. اما پیش از رسیدن به بخش حاکم‌نشین، هنگام گذر از کوچه‌های ارگ، چهارسویی 8 ضلعی دیده می‌شود که آن نیز در زیبایی نمونه است.
ارگ راین یک ورودی بیشتر ندارد. یکی بودن ورودی ارگ به سبب نگهبانی بیشتر از این شهر خشتی بوده است. ورودی در بخش خاوری (:شرقی) ارگ ساخته شده است. سر درِ آن باشکوه و دیدنی است. این سردر سرآغاز دیدن شهر و برج و باروها و خانه‌هایی است که در زیبایی به‌راستی کم‌مانند هستند. جالب اینجاست که ورودی ارگ، جایگاهی برای پیشه‌ورانی بوده است که با فلزات سروکار داشته‌اند؛ مانند آهنگران و چاقوسازان. گویا در گذشته‌های تاریخی، شهر راین به داشتن آهنگران کارکشته و ساخت ابزار فلزی کارآمد، آوازه داشته است.

ساختار ارگ راین پیچیده و تو در تو است؛ اما تعریف شده و پیدا. به این معنا که شهر را بخش‌بندی کرده‌اند تا جای هر پیشه و صنعتی مشخص باشد. بخش‌بندی‌ها چنین است: حاکم‌نشین، بازار، آتشکده، بخش اشرافی‌نشین، بخش مردم‌نشین، انبارها، اصطبل‌ها و نمونه‌های دیگری از این‌گونه. بخش اشرافی‌نشین (یا اعیان‌نشین) بناهایی دلبازتر از بخش مردم‌نشین (یا عامه‌نشین) دارد. اما در هر دو پاره از شهر فضاهایی برای نیازهای روزمره‌ی مردم ساخته شده است؛ مانند دبستان‌ها (یا مکتب‌خانه‌ها) و اصطبل‌های مورد نیاز. از همه چشمگیرتر کوچه‌های ارگ راین است. آن کوچه‌ها چنان درهم آمیخته‌اند که چه‌بسا ناآشنایان با معماری شهر را سردرگم می‌کرده‌اند. این شیوه از طراحی کوچه‌ها راین شاید برای نگاهبانی بیشتر از ارگ بوده است. بدین معنا که اگر هم مهاجمان می‌توانستند به درون شهر رخنه کنند در میان کوچه‌های درهم تنیده، سرگردان و گرفتار می‌شدند.
این را نیز بگوییم که پیش از رفتن به درون ارگ، در بخش جنوبی آن خندقی بزرگ دیده می‌شود که باز کارکردی نظامی داشته و سدی در برابر لشکریان مهاجم بوده است. همه‌ی این ساختار طراحی شده، از خندق و تنها ورودی شهر گرفته تا کوچه‌های پیچ‌در‌پیچ آن، برای کاستن از اندازه‌ی آسیب‌پذیری راین بوده است. ارگ راین جایی برای آمد و شد کاروان‌های بازرگانی و تجاری بود و پیداست که چشمان آزمند غارتگران به آن دوخته می‌شد. پس نیاز بود که ارگ را چنان نگاهبانی کنند که از دستبرد راهزنان در امان بماند.
یک نمونه‌ی دیگر از ساختار نظامی ارگ راین، بخش نگاهبانی آن است که در کنار درِ ورودی ارگ دیده می‌شود. در بخش فرازین این سازه، سوراخی مربع‌شکل هست که نگهبانان از آنجا تا مسافتی دور را می‌پایدند و آمد و شد کاروان‌ها و مردم را زیر نگاه می‌گرفتند.

گوشه و کنار ارگ دیدنی است. یکی از آن دیدنی‌ها پله‌های خشتی و فراوان شهر است که شکلی دایره‌ای دارند. طراحی پله‌ها به‌راستی شگفت‌آور است و نشان از معماری پیشرفته‌ی مردمان آن سرزمین در گذشته‌های دور دارد. هر بخش شهر نیز کم‌و‌بیش به یک گروه از مردم اختصاص داشت؛ بخشی، جایی برای زندگی بازرگانان و خانواده‌هایشان بود؛ بخشی برای کشاورزان و بخش‌هایی نیز جایی برای موبدان و پیرامونیان فرمانروا.
ارگ راین در سده‌های تاریخی هیچ‌گاه ارزش و اهمیت خود را از دست نداد. از آن‌رو که در مسیری جای گرفته بود که خاور ایران را به باختر آن پیوند می‌داد و برای رفتن به شهر بزرگ کرمان و رسیدن به خلیج فارس گذرگاهی بسیار مهم به شمار می‌آمد. در این ارگ، کالاهای فراوانی داد و ستد و دست‌به‌دست می‌شد و بازرگانانی از هر شهر و دیاری در آنجا گذران می‌کردند. بازگفت‌های تاریخی می‌گویند که کالاهای راین حتا در مصر نیز آوازه و خریدار داشت. به همه‌ی این‌ها پیشه‌وران پُرشماری را می‌توان افزود که در این ارگ سرگرم کار بودند و صدها کالا و ابزار دست‌ساز می‌ساختند.

ارگ راین پا‌به‌پای تاریخ آمده است. می‌گویند زمانی که تازیان به کرمان یورش آوردند هرگز نتوانستند ارگ راین را به چنگ بیاورند. باروهای بلند شهر چنان از مردم راین نگاهبانی کرد که گذر از آن برای مهاجمان ناشدنی بود. سده‌های بسیار گذشت تا آنکه در روزگار افشاریه، در سده‌ی دوازدهم مهی، این ارگ جایگاهی برای خاندانی فرمانروا شد که بزرگ آنان «میرزا حسین‌خان راینی» نام داشت. پسر او نیز در زمان زندیه و قاجاریه فرمانروای ارگ بود و از آن نگاهبانی می‌کرد. گفته شده تا 150 سال پیش ارگ راین سرشار از نشانه‌های زندگی و رفت‌وآمد مسافران و بازرگانان بوده است. تا آنکه آرام آرام زندگی پُر جنب‌و‌جوش خود را از دست داد و بخش‌هایی از آن فروریخت.
در سال 1374 خورشیدی کارهای مرمتی و باززنده‌سازی ارگ راین با پیگیری افزون‌تری آغاز شد. هر چند آن دست‌بردن‌ها بیشتر برای جلوگیری از فرسایش بیشتر سازه‌های ارگ بود تا بازسازی. این ارگ تاریخی همواره جایی دلخواه و دیدنی برای گردشگران است؛ گردشگرانی که تا پیش از فراگیری ویروس کرونا، کوچه‌ها و محله‌های خالی ارگ راین را زیر پا می‌گذاشتند و از معماری زیبای آن شگفت‌زده می‌شدند.
ارگ خشتی راین در فروردین‌ماه 2525 شاهنشاهی، با شماره‌ی 12867 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.




خبرنگار امرداد: بامداد رستگار