ارگ خان‌ملک کیانی؛ برآورده‌ی خاندانی کهن

کیانی‌ها از خاندان‌های کهن سیستان و بلوچستان بودند که نژاد خود را به صفاریان و یعقوب لیث می‌رساندند و چنین می‌گفتند که از نسل شاهان کیانی شاهنامه‌اند. یکی از شناخته‌شده‌ترین فرمانروایان این خاندان، ملک محمود سیستانی بود که در آشوب‌های پایان شاهنشاهی صفویان، در نیمه‌ی نخست سده‌ی دوازدهم مهی(:قمری) و پس از کشته شدن شاه سلطان حسین صفوی، بر خاور (:شرق) ایران چیرگی یافت و مشهد را پایتخت خود ساخت.

اما دیری نگذشت که در کشاکش‌های قدرت‌یابی، به دست نادرشاه افشار کشته شد. سال‌ها گذشت تا آنکه یکی از بازماندگان او به نام محمدعلی خان کیانی از سوی قاجاریان حکم‌روای سیستان شد. او را که به نام خان ملک کیانی نیز می‌شناسیم، همان کسی است که دستور ساخت ارگ کیانی را داده است.

خان ملک کیانی را به خوش‌نامی و مردم‌داری ستوده‌اند و می‌گویند دلاور و بی‌باک بود و دلبسته‌ی میهن‌اش ایران بود. او در سال 1332 خورشیدی، درگذشت. ارگی که برآورده‌ی اوست، یکی از جاهای دیدنی استان سیستان و بلوچستان به شمار می‌رود. این نیز گفتنی است که پیکر خان ملک کیانی را در نزدیکی ارگ به خاک سپرده‌اند.
ارگ خان ملک کیانی را در 16 کیلومتری جاده‌ای می‌توان دید که دو شهر زابل و هیرمند را در استان سیستان و بلوچستان به هم پیوند می‌دهد. این ارگ اکنون در جایی دور از شهرهای پیرامونش دیده می‌شود اما در زمان آبادانی، مرکز فرمانروایی و اداره‌ی والی‌نشین سیستان و بلوچستان بود و از آنجا گستره‌ی پهناوری از خاور ایران اداره و سامان داده می‌شد.
می‌گویند که ارگ کیانی زابل دیرینگی‌ای 200 ساله دارد. اما اگر این ارگ را به دستور خان ملک کیانی ساخته باشند نمی‌توان کهنگی آن را تا دو سده عقب بُرد. خان زابل هم دوره با پهلوی نخست بوده و در دهه‌ی سی شمسی درگذشته است. پس دیرینگی ارگ 200 ساله نیست؛ مگر آنکه تصور شود که خان ملک کیانی ارگ فرمانروایی خود را بازسازی کرده باشد؛ هرچند همه جا او را سازنده‌ی این بنا برشمرده‌اند. به هر روی، تا آنجا که جست‌وجوهای ما نشان می‌دهد، در جایی تاریخی دقیق برای ساخت ارگ به دست داده نشده است. از این‌رو این ارگ را باید بنایی مربوط به سال‌های پایانی پادشاهی قاجاریان دانست.

مساحت ارگ کیانی را 3 هزار متر مربع برآورد کرده‌اند. از این‌رو این سازه کم‌وبیش پهناور است. شکل ارگ مربعی است. ارگ‌هایی که در ایران می‌شناسیم، بیشتر مستطیلی‌شکل هستند. ارگ کیانی را بر روی تپه‌ای ساخته‌اند، گفته‌اند که برای دور ماندن از گزند رطوبت ارگ را در بلندای تپه بنا کرده‌اند. اما گمان نمی‌رود که آب‌وهوای گرم و خشک زابل آنچنان نمناکی و رطوبتی داشته باشد که نیاز به ساختن ارگ بر روی تپه یافته باشند. بیشتر می‌توان حدس زد که برای تسلط و دیدبانی بر گستره‌ی پیرامون ارگ است که آن را در جایی بلند بنا کرده‌اند.
نمی‌دانیم که طراح و معمار ارگ چه کسی بوده است. اما از باغی در نزدیکی ارگ یاد شده است که هندی‌ها طراح آن بوده‌اند. می‌گویند که خان ملک استادانی از هند را فراخواند و آنان باغی را طراحی کردند که با طرح باغ‌های ایرانی تفاوت داشت. بدین‌گونه که باغی پنج ضلعی بود. در ایران باغ‌ها همواره چهارگوش ساخته می‌شدند و پنج ضلع بودن باغ ارگ، نوآوری به‌شمار می‌رفت. اکنون از آن باغ نشانی در دست نیست و از میان رفته است. آیا برای ساخت ارگ نیز از هنر معماران هندی بهره بُرده شده است؟ نشانه‌ای برای درست بودن این گمان نمی‌توان آورد. این ارگ، ساختاری همسان با دیگر سازه‌های ارگی ایران دارد.

در هر گوشه‌ی این ارگ مربعی، چهار برج ساخته شده است. در هر گوشه نیز چهار درِ ورودی دیده می‌شود. درها، شکوه و زیبایی ویژه‌ای به ارگ بخشیده‌اند و ترکیبی چشم‌نواز از این سازه‌ی بلند شکل داده‌اند. بلندای هر برج به 70 متر می‌رسد. پس با سازه‌ای استوار و بلند روبه‌رو خواهیم بود. پهنای برج‌ها نیز 5/5 متر است. اما بر اثر گذر زمان، دو برج شمالی ارگ فرسایش و آسیب دیدند، تا آنکه در سالیان پیش آن‌ها را مرمت و بازسازی کردند.
آنچه ارگ را زیباتر و شکوهمندتر می‌سازد و این سازه را از بنایی اداری به بنایی هنرورزانه تبدیل می‌کند، تاق‌های دیدنی است که روی نما و جداره‌های بنا دیده می‌شود. به‌راستی نیز در ساخت تاق‌های ارگ، هنر و باریک‌بینی بسیاری به خرج داده شده است. بدان‌گونه از نمای خشن و ستبر ارگ که ویژگی همه‌ی سازه‌های فرمانروایی و نظامی است، کاسته و آن را تا مرز اثری هنری برکشیده است.

برای آنکه بار سنگین سازه پابرجا بماند، دیوارهای ارگ را ستبر و پهناور ساخته‌اند. این دیوارها قطری یک متری دارند و از خشت و گِل برآورده شده‌اند. با همه‌ی آسیب‌هایی که در گذر سال‌ها به ارگ کیانی وارد شده است، هنوز هم آن دیوارهای بلند، استوار برجای مانده‌اند و در برابر بادهای توفنده و خرابی‌ها، پایداری کرده‌اند. درون ارگ نیز اتاق‌های فراوانی ساخته شده است که همگی در کنار یک‌دیگر جای گرفته‌اند. بدین‌گونه به این ارگ شکلی کاروانسراگونه داده شده است تا جایگاهی اداری و حکومتی.
همان‌گونه که اشاره شد، ارگ کیانی زابل از آسیب و خرابی در امان نمانده بود. به‌ویژه آنکه فرسایش خاک، ارگ را در آستانه‌ی زیان‌های جبران‌ناپذیر قرار داده بود تا آنکه در سال 1389 خورشیدی، پروژه‌ی مطالعاتی و مرمتی ارگ آغاز شد (خبرگزاری میراث آریا). در سال 1392 نیز میراث فرهنگی زابل دست به باززنده‌سازی و مرمت ارگ زد و افزون‌بر ترمیم خرابی‌ها، از آسیب‌های افزون‌تر آن جلوگیری کرد. به‌ویژه برج آسیب دیده‌ی ارگ به شیوه‌ای درست و باریک‌بینانه مرمت شد.
ارگ خان ملک کیانی زابل، در 16 شهریورماه 1383 خورشیدی، با شماره‌ی 11092 در شمار آثار ملی ایران ثبت شده است.

خبرنگار امرداد: بامداد رستگار