عروسک‌های سیستان؛ میراث‌داران باورهایی کهن

عروسک‌ها پیکرک‌هایی هستند که پیشینه‌ای درازدامن دارند. آن‌ها آیین‌ها و میراث کهن مردم را از نسلی به نسلی دیگر می‌رسانند و بدین سان کارکردی ارزشمند در نگهداری و پیوستگی فرهنگ‌های بومی دارند. عروسک‌ها ابزار یادگیری کودکان هستند اما نماد و الگویی برای دیرپایی فرهنگ و باورها هم به‌شمار می‌روند. با آن پیکرک‌های زیباست که نسل نو با فرهنگ و آیین‌های خود آشنا می‌شود، پوشش و جامه‌آرایی خود را فهم می‌کند و درمی‌یابد که چگونه زندگی را برپایه‌ی باورهای نیاکانی‌اش ادامه دهد و به نسل پس از خود بسپارد. عروسک‌ها نمایانگر بخش گران‌بهایی از فرهنگ یک سرزمین هستند.

دست‌سازهای عروسکی در سیستان ریشه‌ای کهن دارند و نمادی از فرهنگ آن بخش از میهن‌مان به شمار می‌آیند؛ از پوشش عروسک گرفته تا زیورآلاتی که با آن همراه است و چهره‌آرایی‌اش. عروسک‌های سیستانی میراثی گران‌بها هستند که خوشبختانه کوشش‌هایی برای نگهداری و بازشناساندن آن‌ها انجام گرفته است. «پوتک»، «توچان» و «لعبتک» نام برخی از دست‌سازهایی است که بیشتر آن‌ها را خواهیم شناخت‌.

پوتَک؛ آرزوی فرزندآوری زنان سیستان

سیستانی‌ها به نوزاد «پوتَک» می‌گویند. این عروسک نیز نوزادی است که به زنان نازا آرامش می‌بخشد و آنان را امیدوار می‌سازد که فرزندآور خواهند شد. زنان نازا، پوتک می‌سازند، از پوتک مانند نوزادی زنده نگهداری می‌کنند و زمانی آن را در نزد خود نگه می‌دارند. سپس پوتک را به زیارتگاهی می‌برند و از خداوند می‌خواهند که فرزندی به آن‌ها ببخشد.

زنان روستایی سیستان، با پوتک حرف می‌زنند، از آرزوهای خود با او می‌گویند و مانند همدمی زنده با آن رفتار می‌کنند. همان دقتی که در نگهداری نوزاد انجام می‌گیرد، در مراقبت از پوتک هم به کار می‌بَرند. مردم نیز پاسِ پوتک‌ها را نگاه می‌دارند. اگر در راهی افتاده باشد، پوتک را برمی‌دارند، می‌بوسند، خاک از او برمی‌گیرند و در جایی بلند می‌گذارند تا آلوده نشود.

مادرانی هم که نوزاد دارند، پوتک می‌سازند و بر بالای گهواره‌ی او می‌گذارند تا چشمان نوزادشان از همان آغاز با عروسکی بومی آشنا شود.
پوتک، دست‌سازی چوبی است. پارچه‌ای سفید و جامه‌ای که همسان جامه‌های نوزادان سیستان است، بر آن پوشانده شده است.
توچان؛ دست‌ساز مادران زابلی
«توچان» دست‌ساز زابلی‌هاست. نوزادی است قنداق پیچ شده که هر آنچه پوشاک نوزادان زابلی است، با خود دارد. سارُک (قنداق سفید) بر تن دارد، سارُک‌اش بندُک (بند قنداق) دارد، پئنَر (پیراهن) می‌پوشد، شلوار ساتن به پا کرده است و کلاه سفید زربفت بر تارک‌اش خودنمایی می‌کند. زنان زابلی فراموش نمی‌کنند که جامه‌ی توچان را سوزن‌دوزی کنند. توچان نوزادی است که در نگهداری از آن و جامه آرایی‌اش، سنگ تمام گذاشته شده است.
یک متکای کوچک هم با توچان هست و تشکچه‌ای، تا نشان بدهد که در نزد مادران زابلی چه حرمتی دارد.

روی بندُک (بند قنداق) توچان، چاقوی کوچک تاشویی سنجاق می‌شود. این چاقو ریشه در باوری کهن در نزد زابلی‌ها دارد. آن‌ها چنین می‌گویند که «آل» از آهن می‌ترسد. آل همان زائوترسان است. در باور بسیاری از مردم، آل موجودی است که به زن نوزای تنها آسیب می‌رساند. توچان هم چاقوی کوچک و زیبایی با خود دارد تا مادرش را از گزند آل دور کند!
لعبتک؛ ساده و دلفریب
لعبتک، یا آن‌گونه که سیستانی‌ها می‌گویند «لبتک»، عروسکی ساده و زیباست؛ اما ریشه‌دار و برگرفته از باورهای کهن بومی. لعبتک را از چوب گز می‌سازند. این چوب در نزد سیستانی‌ها سپند است و نمادی برای زایش دختران به شمار می‌رود.

لعبتک با ساده‌ترین ابزارها و پوشش‌ها ساخته می‌شود. یک تکه پارچه‌ی دورریز، پنبه و سیم، همه‌ی آن چیزی است که این عروسک را آرایش می‌دهد. لچکی بر سر دارد و موهایش بافته شده از موی بُز است. گویا در گذشته‌ها لعبتک چارقدی بر سر می‌کرد. چشم و ابروی او را هم با گیاهی بومی به رنگ‌های سیاه و قرمز نقش می‌زنند.
این دست‌سازهای زیبا که شوربختانه روبه فراموشی نهاده‌اند، با همه‌ی سادگی‌، دربردارنده‌ی ژرف‌ترین آیین‌های اجتماعی مردم زابل هستند تا این گونه پاره‌ای از فرهنگ خود را به نسل نو بسپارند.

خبرنگار امرداد: سپینود جم