روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی - ما میراث‌داران شایسته‌ای نیستیم

در سال 2541 شاهنشاهی (1982 میلادی)، «شورای جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی» که به نام «ایکوموس» شناخته می‌شود، به یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد) پیشنهاد کرد که روز 29 فروردین (18 آوریل) هر سال را به نام «روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی» نام‌گذاری کند. این پیشنهاد از سوی یونسکو پذیرفته شد و از آن پس هر سال این روز جهانی، پاس داشته می‌شود.

روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی از آن رو گرامی داشته می‌شود تا زمان مناسبی برای آگاهی‌رسانی همگانی فراهم شود. این آگاهی، یادآور این نکته است که میراث فرهنگی و تاریخی جهان، گوناگونی (:تنوع) بسیار دارد و پایش و نگهداری از آن نیازمند کوشش‌های پیوسته است. هم چنین توجه دادن به این نکته هم هست که بناهای تاریخی آسیب‌پذیر هستند و باید در نگهداری از آن‌ها همکاری‌های ملی و جهانی انجام شود.

ایکوموس نهادی غیر دولتی است که کوشش‌های ارزنده‌ای برای کمک به سازمان‌هایی که خویشکاری (:وظیفه‌ی) آن‌ها نگهبانی و شناسایی سازه‌ها و گستره‌های تاریخی است، انجام می‌دهد. در سال 2018 میلادی شعار روز جهانی بناهای تاریخی «میراث برای نسل ها» بود و در سال 2019 میلادی عنوان «مناظر روستایی» برگزیده شده بود.

عنوان‌هایی که در این روز برگزیده می‌شود، فرصتی پدید می‌آورَد تا (:اعضا)هموندان کمیته‌های ملی ایکوموس در کشورها، همایش‌ها و گردهمایی‌هایی را برای آگاهی مردم یا مسوولان میراث فرهنگی و تاریخی برگزار کنند تا آن‌ها مسوولیت سنگین خود را به درستی بشناسند. کمیته‌ی ملی ایران به نام «موسسه‌ی فرهنگی ایکوموس ایران» شناخته می‌شود.

دشواری‌های پیش‌رو در نگهداری و پایش بناهای تاریخی ایران
در ایران بیش از 32 هزار اثر تاریخی و فرهنگی ثبت شده است. نگاهبانی (:حفاظت) از این میراث گران‌بها و کم‌مانند که دربردارنده‌ی بناها، گستره‌های تاریخی و باستان‌شناسی و بافت‌های تاریخی است، کار بسیار دشواری است. آیا سازمان میراث فرهنگی ایران به تنهایی می‌تواند این میراث کهن را نگهداری و پایش کند؟

آسیب‌هایی که از سوی حفاران غیرمجاز و قاچاقچیان آثار تاریخی، هر بار به سازه‌های تاریخی و محوطه‌های باستانی ایران زده می‌شود گواه این سخن است که باید نهادها و سازمان‌های دیگر دولتی و مردم‌نهاد، به یاری سازمان میراث‌فرهنگی بیایند و از یادمان‌های تاریخی ایران که نشانه‌ی هویت و تمدن ماست، به درستی نگهبانی کنند.

از سوی دیگر این نگرش باید پذیرفته شود که نگهبانی و پایش میراث فرهنگی، یک کار سازمانی نیست؛ بلکه خویشکاری‌ای همگانی است. همه باید در نگاهداشت میراث کهن کوشش کنند و از دست‌درازی آگاهانه یا ناآگاهانه به آن‌ها خودداری کنند. یک نمونه از آن آسیب‌ها، یادگاری‌نویسی بر روی بناهای تاریخی است که تبدیل به ناهنجاری کم‌و‌بیش چاره‌ناپذیری شده است.

پای‌بند نبودن به قانون، چه از سوی برخی از مردم چه از سوی شماری دستگاه‌های دولتی، نمونه‌ی دیگری از دست‌یازی و آسیب به بناهای تاریخی و گستره‌های باستانی است.

کرونا، و مجازی شدن بزرگداشت روز جهانی بناهای تاریخی
سال پیش (2578 شاهنشاهی)، روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی در ایران همزمان با سیل ویرانگری بود که به برخی از سازه‌های و محوطه‌های تاریخی ما آسیب زد. در آن سیل، یکی از پایه‌های پُل کشکان در استان لرستان به تمامی فرو ریخت و بخش‌هایی از «نقش رستم» در استان فارس تَرک برداشت.
امسال نیز بناهای تاریخی از آسیب بارندگی‌های سیل‌آسا در امان نبود. گزارش‌هایی که این روزها به گوش می‌رسد از آسیب دیدن بافت تاریخی استان‌های کرمان و یزد حکایت دارد.
اما افزون‌بر بارندگی‌های زیان‌بار امسال، فراگیری ویروس کرونا نیز نه‌تنها زندگی مردم، بلکه پایش و نگهبانی از میراث تاریخی را با دشواری‌های پیش‌بینی نشده‌ای همراه کرده است. حتا برگزاری گردهمایی و همایش‌ها را برای پاس‌داشت روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی به گونه‌ی سال‌های پیش، ناشدنی ساخته است. 

به هرروی، ارزش نهادن به «روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی»، از سوی دوست‌داران میراث فرهنگی و تاریخی، بایستگی بسیار دارد. هرچند آنچه در سالیان گذشته بر سر میراث تاریخی ما آمده است نشان از آن دارد که در نگاهبانی از آن یادمان‌های نیاکانی، آن اندازه که باید میراث‌داران شایسته‌ای نبوده‌ایم!


خبرنگار امرداد: نگار جمشیدنژاد