زیست بوم ایران - روباه ترکمنی؛ قلمرویی برای زندگی ندارد

نمی‌داند از دست سگ‌های شکاری فرار کند یا انسان‌هایی که زیستگاهش را با ساختن کارخانه‌ها محاصره کرده‌اند. روزبه‌روز قلمرواش کوچک و کوچک‌تر می‌شود و گاه خوراکی هم نمی‌تواند به دست بیاورد. همین چند وقت پیش بود که خوراکی‌های مسموم جان‌شان را گرفت. مانده‌اند به کجا پناه ببرند. زمین‌های کشاورزی و دامداری، کارگاه‌های تولید و کارخانه‌هایی که مواد سمی‌شان را این‌سو و آن‌سو پراکنده می‌کنند، همه‌جا را برای روباه ترکمنی ناامن کرده است. راستی، کسی می‌داند واپسین‌باری که این روباه در زیست‌بوم ایران دیده شده، چه زمانی بود؟

60 سالی می‌شد که هیچ کس نام و نشانی از روباه ترکمنی نشنیده بود. تا آنکه چند سال پیش لاشه‌های شماری از آن‌ها را در تنها قلمروشان، در دشت «اینچه»‌ی ترکمن صحرا، یافتند. آن‌ها از طعمه‌های مسموم مُرده بودند.

روباه ترکمنی برای نگهداری اکوسیستم ایران، نقش بسیار باارزشی دارد اما کارخانه‌هایی که گرداگرد زیستگاه او را گرفته‌اند، جا را برای او تنگ کرده‌اند. روباه ترکمنی اگر احساس ناامنی کند از لانه‌اش بیرون نمی‌آید. همین است که آن اندازه ناپیدا شده است که گمان می‌رود نسل آن به سرعت در حال نابودی است.

ترکمن‌ها به این حیوان زیبا «قارساق» می‌گویند؛ به معنی «پاکوتاه». «روباه سَردُم سیاه» هم نامیده شده است. روس‌ها به آن «کُرساک» می‌گویند و در جهان به همین نام آوازه دارد. قلمرو روباه ترکمنی از مرزهای ایران بیرون می‌رود و تا روسیه نیز ادامه می‌یابد. در ایران، از «گمیشان» تا «مراوه تپه» در دشت گرگان، تنها زیستگاه آن است. در سال 1395 خورشیدی، از 14 لانه‌ی شناسایی شده‌ی روباه ترکمنی، تنها 4 لانه یافت می‌شد. سال پس از آن همان 4 لانه هم از میان رفت. از دست رفتن این حیوان، زیان جبران‌ناپذیری برای زیست‌بوم ایران خواهد بود.

روباه پاکوتاه ترکمنی برای ادامه‌ی زندگی باید در گستره‌ی پهناوری زندگی کند. اما مگر دست‌درازی‌ها به زیستگاه این جانوران زیبا با ساخت کارخانه‌هایی که روزبه‌روز بیشتر می‌شود، فرصت جولان دادن به این حیوان را می‌دهد؟ کارخانه‌سازی به کنار؛ فزونی و گسترش زمین‌های کشاورزی و چرای دام و سَمپاشی برای کشتن ملخ‌ها هم بلای جان روباه ترکمنی شده است. سم‌‌ها حشرات و جوندگان را هم می‌کُشند و بدین‌گونه خوراک روباه ترکمنی را از میان می‌بَرند.

چهار گونه روباه در حیات وحش ایران شناخته شده است؛ شاید زیباترین آن‌ها روباه ترکمنی باشد. هوش بی‌مانندی دارد و پوستش بی‌اندازه زیباست. در زمستان، موهای بدنش به رنگ خاکستری درمی‌آید اما در تابستان رنگ موهایش به نخودی یا شاید هم تا اندازه‌ای قرمز، می‌زند. در فصل‌های سرد، موهای روباه ترکمنی بلند است و از گزند سرما نگاهش می‌دارد و در فصل‌های گرم موهایش کوتاه می‌شود.

دُم روباه ترکمنی کوتاه و به رنگ سیاه است. یک جدایی این روباه از روباه‌های دیگر این است که دُمش به زمین نمی‌رسد. از این نشانه می‌توان آن را از دیگر روباه‌ها بازشناخت.

درازای بدن روباه پاکوتاه ترکمنی، به 50 تا 60 سانتی‌متر می‌رسد. چشم‌هایی بادامی دارد و دست و پایی بلند. دندان‌هایش هم کوچک است.

تنبل نیست. ترسو هم نیست. اما با هر رفت و آمدی، به لانه‌اش می‌خزد و تا 3 ساعت پس از آن، بیرون نمی‌آید! سگ‌های گله دشمن روباه ترکمنی هستند. تعقیب‌شان می‌کنند و به چنگ‌شان می‌آورند. روباه ترکمنی توان دویدن همپای سگ‌ها را ندارد و از آن‌ها جا می‌ماند. حتا یک سگ معمولی هم می‌تواند به آسانی شکارش کند. اما یک ویژگی روباه ترکمنی، گاه جانش را می‌خرد. این روباه می‌تواند در حالیکه می‌دود، ناگهان 180 درجه تغییر مسیر دهد و سگ‌ها را گیج کند! توانایی بالا رفتن از درختان را هم دارد.

اما چگونه می‌شود روباه ترکمنی را از دیگر روباه‌ها شناخت؟ گفتیم که نشانه‌ی آن دُم کوتاه روباه ترکمنی است. نشانه‌ی دیگر آن است که پشت گوش‌های روباه ترکمنی هم رنگ بدنش است اما روباه‌های دیگر پشت گوش‌هایشان سیاه است.

افزون‌بر حشرات و پرندگان، خرگوش‌ها هم شکار روباه ترکمنی می‌شوند. این حیوان خوش‌نقش، با این که گوشتخوار است، از میوه‌ها و گیاهان هم نمی‌گذرد. به آب چندان نیاز ندارد. همان خوراکی که می‌خورَد، نیازش به آب را برآورده می‌کند.

شکارگران روباه ترکمنی، عقاب‌ها هستند؛ و البته شکارچیان انسانی!

روباه پاکوتاه ترکمنی، حوصله‌ی برف و بارش‌های سنگین ندارد. برف که ببارد، راهش را کج می‌کند و به پناهگاه زیرزمینی‌اش می‌رود. خودش می‌تواند پناهگاه بسازد اما این‌گونه وقت‌ها، راحت طلب است و پناهگاه موش خرما، گورکن و سنجاب زمینی را تصرف می‌کند.

روباه پاکوتاه ترکمنی، سال‌هاست کمتر رخ نشان می‌دهد. شاید باید به او حق داد. وقتی می‌بیند تا این اندازه آزارش می‌دهند، خودش را نشان بدهد که چه بشود؟ همین اندازه آرزو کنیم که دوام بیاورد و نسلش از میان نرود.

ناگفته نگذاریم که در سال 1396 خورشیدی، دانشجویان ایرانی با تصویر روباه ترکمنی روی پیراهن خود، در بیست و نهمین یونیورسیاد دانشجویان جهان شرکت کردند.

برپایه‌ی سیاست‌های دفتر محیط زیست و توسعه‌ی پایدار وزارت ورزش و جوانان، از جانوران در حال انقراض ایرانی به عنوان نماد هر فدراسیون، روباه ترکمنی به عنوان نماد ورزش دانشگاهی برگزیده شده بود.

خبرنگار امرداد: سپینود جم