ایران زیبای من - دره ویژدرون

اگر دره‌ی هولناک «ویژدرون» را یکی از پدیده‌های کمیاب طبیعت ایران بدانیم و از شگفتی صخره‌های بسیار بلند و تراش‌خورده‌اش، مرز واقعیت و خیال را گم کنیم، چندان بیراهه نرفته‌ایم. در آن جا ژرفای دره‌ای باریک و دیواره‌هایی که گویی به‌هم چسبیده‌اند، فضایی ترس‌آور پدید آورده است.

عکس‌هایی که از فراز دره گرفته شده است شکاف طبیعی بسیار ژرف و پیچاپیچی را نشان می‌دهد که سایه‌ای سنگین روی آن را پوشانده است. آن دره یکی از ناشناخته‌های طبیعت ایران است.

دره‌ی ویژدرون، با پرتگاه‌های بسیار بلند و صخره‌ای، 20 کیلومتر از شهر ایلام دور است. در نزدیکی شهر کوچکی به نام «مهر»، در بخش «ملکشاهی»، آن گستره‌ی صخره‌ای را می‌توان دید. مهر، سرشار از معدن‌های آهک و زغال‌سنگ است و نیز سنگ گچ. هنوز از معدن‌های آن‌جا بهره‌برداری بایسته‌ای نشده است و دست‌نخورده مانده‌اند.
در آن سوی دره، سد ایلام، یا سد «چم گردلان»، دیده می‌شود. این سد آب آشامیدنی شهر ایلام را برآورده می‌کند و در جایی ساخته شده است که طبیعتی زیبا و چشم‌اندازهایی گوناگون و تماشایی دارد.
گستره‌ی دره ویژدرون به 6 کیلومتر می‌رسد. اما پیمودن آن مسافت، بسیار دشوار است و گذر از دیواره‌های تنگ و دره‌ی باریک آن، آسان به دست نمی‌آید؛ راه‌بلدی می‌خواهد و آشنایی با مهارت‌های صخره‌نوردی.
در زبان کُردی به وزش باد «ویژ» می‌گویند. گاه معنای «ژرفا» هم می‌دهد. «درون» نیز به معنای «دره» است. از این‌رو، ویژدرون را شاید بتوان «دره‌ای ژرف» یا «دره ای بادخیز» نامید. در آن دره، بادهای سرگردان وزشی پیوسته دارند و صدای گذر آن‌ها از میان دیواره‌های بلند دره شنیده می‌شود و آنجا را ترسناک‌تر و هیجان‌آورتر می‌سازد.
در گذشته‌هایی نه‌چندان دور، ویژدرون زیستگاه حیات وحش بوده است. هنوز هم آن‌جا را زیستگاهی ارزشمند برای گونه‌های جانوری می‌شناسند. سالخوردگان آن گستره، از دیدن گرگ‌ها و پلنگ‌ها سخن می‌گویند و خرس‌هایی که پیکره‌هایی درشت داشتند. شاید هنوز هم در ویژدرون بتوان چنان جانورانی دید. از این‌رو است که در سال 1396 خورشیدی، برای پنج سال هرگونه شکار در این دره و گستره‌های پیرامون آن ممنوع شد. ویژدرون را از مهم‌ترین زیستگاه‌های حیات وحش استان ایلام می‌دادند و آگاهان از زیست‌بوم، بر نگهبانی و حفظ حیات وحش آن پافشاری می‌کنند.

هزاران سال زمان بُرده است تا دره ویژدرون از فرسایش زمین پدید بیاید و پستی‌وبلندهای آن، شکل کنونی را بگیرد. به سخن دیگر، رویدادهای زمین‌شناختی و گذر سیلاب‌های سهمگین، شکاف بسیار ژرفی را شکل داده و دره‌ی ویژدرون را ساخته است. شیب‌های تند و سخت‌گذر، دره را شکلی کمیاب داده است و بارش‌های بسیار، ویژگی دیگری به آن بخشیده است.

درون دره ویژدرون چندان آب جاری‌ای دیده نمی‌شود. سدی که در بخش باختری دره ساخته شده است، آب‌های جاری در آن را کم‌وبیش خشکانده است. تنها آب کمی از نشت سد چم گردلان به درون دره جاری می‌شوند. آن آب ها نیز ژرفایی ندارند.

بلندای دیواره‌های سنگی دره به 100 متر می‌رسد. دیواره‌ها گاه صاف و بُرنده هستند و بالا رفتن از آن‌ها بسیار دشوار می‌شود. نه‌تنها بالا رفتن از صخره‌ها، بلکه پیمودن دره نیز بدون کمک گرفتن از ابزارهای دره‌نوردی و فنی، شدنی نیست. اگر راه‌بلدی چگونگی پیمایش دره را نشان ندهد، گمان گم شدن در دره بسیار است. گاه نیز مسیر پیمایش دره نفوذ ناپذیر به‌گمان می‌رسد و باید به شیوه‌ای چیره‌دستانه و فنی از آنجا رد شد. به همین سبب است که دره‌نوردان حرفه‌ای، پیش از گذر از ویژدرون، می‌کوشند شناختی درست از چگونگی پیمایش آن به دست بیاورند و سپس هیجان‌گذر از دره را تجربه کنند.

در مهرماه 1398 خورشیدی، گم شدن 15 کوهنورد حرفه‌ای اصفهانی در دره ویژدرون خبرساز شد و نگرانی‌های بسیاری را در پی داشت. آن‌ها ورزشکارانی دره‌نورد بودند و از پسِ دشواری‌های گذر از ویژدرون برمی‌آمدند. اما با سرریز شدن آب سد چم گردلان و بالا آمدن آب‌های درون دره، به طرز غافلگیر کننده‌ای در میان دیواره‌ها و آب‌های جاری گرفتار شدند. زندانی‌شدن آن‌ها در میان دیواره‌های سنگی دره، پنج روز طول کشید. هر لحظه نیز گمان می‌رفت که آب‌های جاری، آن را با خود ببرد. پس از چند روز جست‌وجو، سرانجام کوهنوردان بومی که با پیچ‌وخمهای دره آشنا بودند، آن‌ها را یافتند. دره‌نوردان گمشده، آن چند روز دلهره‌آور را با کمترین مواد غذایی پشت سر گذاشته بودند (خبرگزاری برنا). این، یک نمونه از دشواری‌های پیمایش دره ویژدرون است. به همین سبب است که رفتن به دره ویژدرون در فصل‌های بارش یا آبگیری سد، بسیار خطرناک خواهد بود.

اما این تلخی‌ها را می‌توان با عسل‌هایی شیرین کرد که در کندوهای فراوان دیواره‌های دره دیده می‌شوند. با این همه، چه کسی توان بالا رفتن از دیواره‌ها و دستیابی به عسل‌های شیرین آنجا را دارد؟

جنس سنگ‌هایی که در این دره دیده می‌شوند، آهک است همراه با ترکیبات کلسیم. آن‌ها را سنگ‌های آهکی آسماری می‌گویند. آسماری‌ها مجموعه لایه‌هایی هستند که ترکیبات مشخصی دارند و اندازه‌ی فاصله‌ی آن‌ها با لایه‌های زیرین و بالایی، پیداست. سنگ‌های آسماری دره ویژدرون در شمار سازند آسماری‌های غنی مخزن نفتی ایران شناخته می‌شوند.
تا چند سال پیش شاید حتا بومی‌های ایلام نیز از بودن چنین دره‌ی زیبایی باخبر نبودند و از شگفتی‌های ویژدرون آگاهی نداشتند. اکنون آوازه‌ی دره ویژدرون از مرزهای ایران هم گذشته است و حتا گردشگران بیگانه هم برای دیدن شگفتی‌های آن به این‌سو می‌آیند. دره‌نوردان حرفه‌ای نیز ویژدرون را جایی کم‌مانند در میان دره‌های ایرن برای صعود از دیواره‌ها و صخره‌های آن می‌شناسند.

خبرنگار امرداد: بامداد رستگار