دیدنی های ایران - غار چال نخجیر؛ پدیده‌ای زنده

در استان مرکزی، در فاصله‌ی 10 کیلومتری راه دلیجان به نراق، گستره‌ای به نام چال نخجیر دامن گسترده است. آنجا گود مانند است. شکارچیان، جانوران بخت‌برگشته را به این گودی می‌کشاندند و آن‌ها را از پا درمی‌آوردند. نخجیر همان شکار است و چال نخجیر یعنی «گود شکار». در دامنه‌ی «کوه تختِ» این گستره، غاری دهان گشوده است که به همان نام «چال نخجیر» آوازه دارد. کوه تخت، بلندای اندکی دارد و از این‌رو دسترسی به غار آسان است.

چال نخجیر را غاری زنده می‌دانند. از آن‌رو که توان باززنده‌سازی (:ترمیم) خود را دارد. اگر دیواره‌های غار آسیب ببینند، با گذر زمان به گونه‌ی نخست خود درمی‌آیند و خرابی‌ها به نابودی غار نمی‌انجامد. فرایند باززنده‌سازی غار به سبب هوای مناسب و تهویه‌ی درون غار شکل می‌گیرد.
زمین‌شناسان می‌گویند که هفتاد میلیون سال پیش، زمانی که دوران سوم زمین‌شناسی سپری می‌شد، غار نخجیر بر اثر هوازدگی‌های شیمیایی و پدیده‌های زمین‌ساختی، شکل گرفته است. با این‌همه، کشف اتفاقی آن در روزگار ما، به سال‌های نزدیک بازمی‌گردد.
در سال 1366 خورشیدی، زمانی که سازمان آب دلیجان در کوه تخت سرگرم شناخت جایی برای حفاری چاه آب بود، در نزدیکی دهانه‌ی غار، انفجاری انجام داد. گروه چهار نفره‌ای که سرپرستی کار را بردوش داشتند، پس از انفجاری که پدید آورده بودند به ناگاه با غاری روبه‌رو شدند که دهانه‌ی آن بر اثر صدای انفجار نمایان شده بود. دو ماه پس از آن، در فروردین سال 1367، همان گروه به درون غار رفت و توانست یکی از پدیده‌های شگفت‌انگیز طبیعت ایران را برای نخستین‌بار کشف کند و بشناساند.
دهانه‌ی غار چال نخجیر که تاکنون تنها چهار کیلومتر از آن شناخته شده است، هم‌سطح زمین است. پهنای آن به 10 متر می‌رسد و بلندای آن در مرتفع‌ترین بخش تا 40 متر برآورد شده است. اما این اندازه از درازا و پهنا، گمانه‌ای است. به سخن دیگر، بر اثر انفجاری که پدید آورده‌اند دهانه‌ی غار تا بدان اندازه نمایان شده است. پیش‌تر پهنایی یک متری داشته است و درازیی اندکی بی‌شتر از یک متر. به سبب همان دهانه‌ی کوچک بوده است که با گذشت زمان، سنگ‌ها آن‌ را پوشانده بودند و از دیده‌ها پنهان مانده بود.

با گذر از دهانه‌ی غار راهی 600 متری در پیش خواهد بود. در این بخش از غار با سقفی بلند روبه‌رو خواهیم بود. می‌توان گفت که از این دید، چال نخجیر در میان غارهای ایران برجسته است. آن بلندای سقف، به 8 متر می‌رسد. پس از پیمایش 600 متری غار، دو راه دیده می‌شود که هر کدام به شکلی افقی به سویی راه می‌برند. این را هم بگوییم که چال نخجیر غاری سه اشکوبه‌ای (:طبقه‌ای) است. دو اشکوب آن را به کمک مسیریاب‌ها و پله‌های پُرشماری که ساخته‌اند، می‌توان دید. اما اشکوب سوم به آسانی دست‌یاب نیست.
نکته‌ی درخور یادآوری دیگری که باید به آن پرداخت، هوای غار چال نخجیر است. حتا تا ژرفای این غار نیز اکسیژن وجود دارد و از این بابت دشواری‌ای برای غارنوردان پیش نمی آید. این غار در تابستان خنک است و هوای دلخواهی دارد و در زمستان گرم است و گرمابخش.

کم‌و‌بیش همه‌ی غار پوشیده از ته‌نشین‌های (:رسوبات) آهکی است، جز بخش بسیار اندکی از آن، که سنگی است. از این‌رو، چال نخجیر را باید در شمار غارهای آهکی ایران جای داد. همان آهک‌ها، چکنده‌ها و چکیده‌های (استالاکتیت‌ها و استالاگمیت‌های) زیبایی شکل داده‌اند که هر چه در درون غار پیش برویم شمار آن‌ها فزونی می‌گیرد. به آن‌ها رسوب‌های سوزنی شکلی را هم باید افزود که از گچ‌های غار پدید آمده‌اند و گوناگونی شکل‌های غار را بیش‌تر کرده‌اند.

یک آرایه‌ی طبیعی دیگر غار چال نخجیر شکل‌های بزرگ‌پیکری است که از جنس آهک هستند. در خیال خود هر کدام از آن‌ها را می‌توان به شکل انسان دید یا جانورانی مانند عقاب، لاک‌پشت، گوزن یا جانوران دیگر . آن پیکرهای خیالی را باید از جاذبه‌های تماشایی غار چال نخجیر برشمرد. در دانش زمین‌شناسی به هر گونه ماده‌ای که بر اثر فرایندی در جایی انباشته شوند، نهشت یا نهشته می‌گویند. نهشته‌های غار چال نخجیر که نمونه‌هایی از آن‌ها را برشمردیم، به‌راستی زیبا و دیدنی هستند.

لایه‌هایی از غار که ترکیب‌های سنگ‌شناسی مشخصی دارند و در اصطلاح غارشناسی به آن‌ها سازند می‌گویند، بیش‌تر سفیدرنگ هستند. به سبب املاح بسیاری هم که درون غار هست، رنگ‌ها گوناگون‌اند و فراوان.
راهروهایی که درون غار دیده می‌شوند پُرشمارند. آن فراوانی راهروها به‌سبب شکستگی‌هایی است که در گذر میلیون‌ها سال در سنگ‌ها پدید آمده است و راه‌هایی را درون غار ساخته‌اند. تالارهای طولانی را باید از ویژگی‌های غار چال نخجیر دانست.
اما یکی از بخش‌های دیدنی غار، دریاچه‌ی آن است. تاکنون 600 متر مربع از این دریاچه شناخته شده است. گمانه‌زنی‌ها پهنه‌ی دریاچه را بیش‌تر از اندازه‌ای می‌دانند که تاکنون کشف شده است و می‌گویند تا 3 هزار متر نیز می‌رسد. ژرفای دریاچه را تا 70 متر برآورد کرده‌اند. اما آنچه به دریاچه‌ی غار زیبایی دوچندانی می‌دهد پیکره‌هایی است که پیرامون آن دیده می‌شود و پیش‌تر گفتیم که از جنس آهک هستند.
در این غار روشنایی طبیعی وجود ندارد و تاریک است. از این‌رو، هیچ‌گونه جانوری در غار چال نخجیر زندگی نمی‌کند. دسترسی به غار نیز بسیار ساده است. غار در دامنه‌ی کوه تخت جای دارد و برای رسیدن به آن نیاز به بالا رفتن از سنگ‌ها و صخره‌ها نیست.
اکنون به سبب فراگیری بیماری کرونا رفتن به این غار و غارهای دیگر شدنی نیست. اما در ماه‌ها و سال‌های پیش از آن، گزارش‌هایی از ویرانی خواسته و ناخواسته‌ی غار چال نخجیر شنیده می‌شد. یک نمونه‌ی آن ویرانی‌ها، بتن‌ریزی برای ساختن راه‌های آسان‌گذر بوده است. نمونه‌ی دیگر گذر پُرشمار گردشگران و دست زدن به نهشته‌های غار است. ریختن زباله درون غار نیز دشواری دیگری بود که سبب مرگ نهشته‌ها می‌شد (خبرگزاری مهر). زباله‌ها کپک تولید می‌کنند و کپک‌ها پاک‌شدنی نیستند و تا ژرفای نهشته‌ها رسوخ می‌کنند و رنگ آن‌ها را از میان می‌برند. گسترش بیش از اندازه‌ی غار برای کشاندن گردشگران بیش‌تر، یک سبب دیگر آسیب دیدن غار چال نخجیر شده بود. تاکنون 1200 متر از درون غار کف سازی شده است تا دسترسی به ژرفای آن آسان باشد. روشن است که چنین کاری به خرابی و آسیب زدن به آن پدیده‌ی باارزش می‌انجامد.
غار چال نخجیر در سال 1384 خورشیدی، با شماره‌ی 12814 در شمار آثار ملی ایران ثبت شده است.

خبرنگار امرداد: سپینود جم