ریشه‌یابی و ارزش نام‌گذاری روز 16 مهر برای داریوش بزرگ

امرداد - سورنا فیروزی*

 شناساندن یک روز برای بزرگان تاریخی در هر زمینه‌ای یک منش دولتی و غیردولتی رواج یافته است. بسیاری از نهادهای رسمی، به منظور ارج نهادن به کوشش‌های چهره‌ای برجسته، یک روز را برای یاد نام و بزرگ‌داشت آن چهره ثبت و معرفی کرده‌اند. در ایران، می‌توان روزهای رسمی برای شاعرانی چون سعدی و فردوسی، دانشمندانی چون خیام، رازی و پورسینا و مانند آنان را یافت که در همین ‌راستا، دارای یک روز به نام خود هستند. در برون از ایران، نام بزرگان را حتا بر روی نقاطی از دیگر اجرام آسمانی می‌گذارند تا یاد آنان و کوشش‌هایشان زنده بماند.
اکنون ممکن است که این کوشش‌ها و خدمات مستند و پرکاربرد برای جامعه‌ی ملی و یا بشری، نه از سوی وزیر و دانشمند و یا یک فرد عادی یک جامعه، بلکه از سوی شخص نخست سیاست آن جامعه روی داده باشد. این مساله نمی‌تواند وجدان درونی را در نپذیرفتن ارزش این کوشش‌ها به شوند(:دلیل) جایگاه سیاسی آن فرد و کردارهای حکومتی‌اش کنار بگذارد. می‌دانیم که بسیاری از بزرگان علمی، در زندگی شخصی و یا علمی خود، کردارهایی داشتند که گاه به اطرافیان و یا حتا به بشریت آسیب‌هایی رسانیده است، مانند اوپن هایمر که یافته‌های او منجر به ساخت بمب اتمی شد. اما ارزش علمی آنان و احترامشان کنار نهاده نشد.

اهمیت موضوع داریوش و استنادهای خدمات کرداری و الگوهای رفتاری او داریوش یکم هخامنشی که در تاریخ‌‌نگاری دانشگاهی، به داریوش بزرگ نیز آوازه دارد، پیرو نوشته‌های مستند دست اول و نیز برخی یافته‌های میدانی باستان‌شناسانه، نوآوری‌هایی داشته است که برخی، امروزه نیز کاربرد مثبت و مفیدی در زندگی بشری داشته‌اند.
برپایه‌ی گزارش هرودوت در کتاب خود  و نیز برخی گزارش‌های اسلامی از «ثعالبی» و «تبری»، او بود که سامانه‌ی با حساب و کتاب سیاسی و اقتصادی (کتاب سوم، 117-89) و سامانه‌ی پیام‌رسانی (کتاب هشتم، 98) را به راه انداخت. او بود که اهمیت برخورداری از واحد پولی جهانی برای دادوستد را به جهانیان شناساند. راه‌سازی بسترسازی‌شده، از دیگر نوآوری‌های روزگار او بود که هرودوت گزارش آن را داده است (کتاب سوم، 54-52). پیرو نوشته‌های همین نگارنده‌ی یونانی‌زبان، نخستین دانش و اجرای گونه‌ای نخستین از پتروشیمی (کتاب ششم، 119) و نیز ساخت بندهای آبی برای نگه‌داری و فروش خمره‌های آب آشامیدنی به خریداران آب خارج از مرزهای امپراتوری (کتاب سوم، 117) برای درآمدزایی، از دیگر نوآوری‌های شهریاری داریوش بود. شکوفایی مهندسی آب و نیز سازه‌های آبی دریاگذر و آب‌راه‌های بزرگ نیز در روزگار داریوش اجرایی شدند ( کتاب دوم، 158؛ کتاب سوم، 134؛ کتاب چهارم، 99-97؛ نبشته‌ی داریوش در مصر با شناسه DZc). هم‌چنین سامانه‌ی آگاهی‌رسانی شهریاری که او به راه انداخت (کتاب 1، بند 114)، امنیتی را در امپراتوری او برپا کرد که شوند پایداری آن گستره‌ی بزرگ سیاسی تاریخی شد. سامانه‌ی هویت‌شناسی فردی که او در بیستون آن را به کار برد (نام فرد، گاه نام پدر، خاستگاه زندگی، تبار که برای شورشیان به کار رفته) (شارپ، 1384، کتیبه‌های بیستون با شناسه DB) و نیز هویت‌شناسی فردی-همگانی (نام فرد، نام پدر، نام دودمان، نام جمعیت، نام تبار که برای خود به کار برده) (شارپ، همان، کتیبه‌ شوش با شناسه DSe) را می‌توان پایه‌ای دیوانی برای مساله‌ی نام و نام‌خانوادگی و شماره‌های شناسنامه و ملی و گذرنامه‌های امروزین دانست که نمونه‌های کهنتر مستند ندارند.

او بود که به اهمیت تاریخ‌نویسی پی برد و هم به گواه کتسیاس، سندهای کهن ایرانیان (دیودور، کتاب 2، بند 34) را در کتاب‌خانه‌ها نگاه داشت (کتاب عزرا) (چون نوشته‌های شاهی که یکی از آن تومارها، کار یهودیان اورشلیم برای بازسازی نیایشگاهشان را راه انداخت) و هم پیرو دیودور (کتاب 1، 95)، تاریخ مردمانی دیگر چون مصریان را گردآوری کرد و این چنین بود که فرهنگ نگارش تاریخ و گذشته به یونان رفت.

او از نظر اخلاقی، خود را گاه خویشتن‌دار نیز نشان داد، چنانکه پیرو گزارش هرودوت، پس از ناکامی سپاهش در نبرد ماراتون، اسیران یونانی ناحیه «اریتریایی» را شکنجه نداد و آنان را با احترام در سکونت‌گاهی جا داد (کتاب ششم، بند 119) که این گزارش با باور اخلاقی داریوش در کتیبه‌ی خود ( شارپ، همان، کتیبه نقش رستم با شناسه DNb). او کسی است که در نبشته‌ای (همان، کتیبه تخت جمشید شناسه «DPe»، آیندگان کشور را به حفظ رضایت و خشنودی مردم برای پایداری حکومت سفارش کرده است، این نخستین اشاره حکومتی به ارزش مردم‌داری در استنادهای تاریخی برشمرده می‌شود.

چگونگی محاسبه‌ استنادی روز بزرگ‌داشت: پیرو گزارش بیستون (همان، با شناسه DB)، ما روزها و ماه‌ها و سال برخی رخدادهای انجام گرفته به دست او را در سه نسخه‌ی پارسی، ایلامی و نوبابلی در دست داریم. برای نمونه می‌دانیم که در دی ماه یا خوردادماه در کدامین نبرد پیروز شده است.. پیرو گزارش بیستون، او در روز دهم ماه بَگَ یادیش، با همراهی شش یار خود، گئومات را در دژش در ماد کنار زد. در نسخه‌ی پارسی، او چنین آورده که پس از کنار زدن مغ، شاه شده (همان). در نسخه ایلامی از همین کتیبه نیز آورده که «مغ را کنار زده و در سرزمین شاه است» (اکبزاده، 1387: 26) سپس پیرو گزارش هرودوت (کتاب سوم، 80)، پنج روز پس از این رخداد، نشست هفت تن رخ می‌دهد. اوتانَ پسر ثوخرا، برای نخستین بار در تاریخ به شیوه‌ی نظریه پردازانه و 12 سال پیش از دموکراسی آتن (510 پیش از میلاد) و 13 سال پیش از جمهوری شدن روم (509 پیش از میلاد)، از همراهان می‌خواهد که شهریاری مردمی برپا شود و رای، پایه‌ی کارها شود. سرانجام در نشست همه به جز اوتان و مگابیز به این برداشت رسیدند که شهریاری ادامه یابد (همان، 83-80) و بامداد فردای آن روز، داریوش در پی یک پیکار، شهریار می‌شود (همان، 86-84) ؛ 16 مهر سال 522 پیش از میلاد. به این رخداد، در گزارش‌های بایگانی رسمی خود امپراتوری نیز اشاره شده که شرح آن از سوی کتسیاس آورده و در خلاصه فوتیوس دیده می‌شود (خلیلی،1380 : 54). بایستی گفت مساله پیکار میان یاران داریوش و او طبیعی و پیرو یک سنت باستانی بوده، زیرا پدر هیچ یک از آن‌ها، فرمان‌روا نبوده و همگی در جایگاهی برابر بوده‌اند. می‌دانیم که پیرو کتیبه بیستون، گئومات مغ در روز دهم از ماه هفتم گاهشمار پارسی کنار زده شد و داریوش در روز شانزدهم از ماه هفتم گاهشماری یادشده (برابر با روز جشن مهرگان در گذشته و همزمان با رخداد پیروزی فریدون پیشدادی و کاوه بر بیوَراسب یا ضحاک در آثار الباقیه و التفهیم) (بیرونی، 1352: 292-291؛ بیرونی، 1367: 255-254) زمام امور را به دست گرفت. از این روعلت شتاب داریوش (کتاب سوم، 72-73) در کنار زدن مغ و گوش ندادن به درخواست اوتان برای درنگ بیشتر، می‌تواند کوشش ذهنی او برای پایان دادن به کارها همزمان با تاریخ شانزدهم مهر بوده باشد. از این رو، به دلیل استنادهای منابع دست اول به انجام رخدادها در روزهای دهم تا شانزدهم ماه هفتم پارسی و پیوندشان با مهرگان تاریخی و برای پاسداشت فلسفه در نظر گرفتن این تاریخ‌ها از سوی داریوش و یارانش، به همین ترتیب، روزهای دهم تا شانزدهم ماه هفتم گاهشماری خورشیدی کنونی، ملاک استناد و سالروزها قرار گیرند.

پیشنهاد: پیرو توضیحات ارایه شده، پیشنهاد می‌شود که روز شانزدهم ماه هفتم گاهنگاری خورشیدی (16 مهر ماه) هر سال، به عنوان روز بزرگداشت داریوش بزرگ و سپاسگزاری کوشش‌ها و خدمات او برای جامعه بشری در نظر گرفته و با کوشش سمن‌ها و نهادهای فرهنگی، ثبت ملی شود. این کار می‌تواند در دو چارچوب روی دهند:

1- برپایی نشست‌ها و همایش‌هایی در پیوند با کردارهای داریوش یکم و روز بزرگ‌داشت او

اکبرزاده، داریوش، سنگ نبشته ی داریوش بزرگ در بیستون (عیلامی-هخامنشی)، 1387، تهران، نشر پازینه.

بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، 1352، تهران، نشر ابن سینا.

بیرونی، ابوریحان، التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، به کوشش جلال الدین همایی، 1362، تهران، نشر بابک، چاپ دوم.

تاریخ کتزیاس از کورش تا اردشیر، ترجمه خلیلی، کامیاب،‌ خلاصه فوتیوس، 1381،‌تهران،‌1381.

تاریخ هرودوت، ترجمه هادی هدایتی، 1383، تهران، نشر دانشگاه تهران، چاپ دوم.

شارپ، رلف نارمن، فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی،1384، تهران، نشر پازینه، چاپ دوم.

Diodorus Siculus. Library of History. Version of the Loeb Classical Library edition. (1933), published in Vol. I. Available from:

Http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/home.html.

 *کارشناس ارشد باستان‌شناسی