شهیاد، نمادی جاودان برای ایران باستان

تارنمای امرداد - به مناسبت چهل‌وششمین سال بازگشایی برج شهیاد

نوشتار: مهندس مهدی احــدی*

در نیمه‌ی دوم دهه 40 ایران سرمست از دلار نفت، دروازه‌اش را به روی جهان گشوده بود و شاه که از تلاطم‌های سیاسی نخستین حکومتش گذر کرده بود می‌خواست اقتدار خودش و ایران را به رخ جهانیان بکشاند. از این رو به فکر برگزاری جشن‌های 2500 ساله‌ی شاهنشاهی ایران افتاد و طرح بنای یادمانی از حکومت خودش را که باور(:اعتقاد) داشت گامه(:مرحله) عبور ایران از دروازه شهریگری(:تمدن) بزرگ ایران است را به مسابقه گذاشت. دروازه جديد، كه روانشاد بهرام فره‌‌وشی - ايران‌شناس زرتشتی - آن را «شهياد» ناميد، می‌بايست نه تنها بنای يادبود دوران پهلوی، بلكه یادآور نام و جایگاه پادشاهان گذشته امپراتوری بزرگ ايران باشد. در سال ۱۳۴۵خورشيدي طرح يك نماد معرف ايران، میان مهرازان(:معماران) ايراني که در مقیاس ملی بود به مسابقه گذاشته شد، كه در نهايت مهندس حسین امانت‌، زاده‌ی 1321 در تهران ،جوان 24 ساله و دانش‌آموخته از دانشگاه هنرهای زیبا تهران که در آتلیه روانشاد سیحون آموزش دیده بود، برنده‌ی این مسابقه شد. سرانجام این بنای یاد بود در سال1350 شمسی به باشندگی (:حضور) نمایندگان ملل گوناگون در آیینی باشکوه بازگشایی شد.

ویژگی‌های بنا 

عملیات ساخت برج در 11 آبان سال 1348 آغاز شده و پس از 28 ماه، در 24 دی 1350 پایان یافت. ایده‌‌ی بنیادین(:اصلی) طرح، چهار تاقی، الگوی ازلی مهرازی ايرانی است. چهار ستون و ستبر(:قطور) افراشته كه با گنبدی چهار بخشی پوشانده می‌شوند. در شهياد، ستون‌ها در، هندادی(:سيستم) پیچيده‌ای از خميدگی‌ها تاب برمی‌دارند بالا می‌روند و در نهايت به فضای ميدان(:محوطه) مانندی در بالا‌ترين نقطه به هم می‌رسند.

نقشه‌ی برج شهياد چهار ستون يا در واقع چهار پشت ‌بند را نشان می‌دهد كه مستطيل شكل نيستند بلكه شكلی پيچ‌ خورده دارند. کالوب ميدان(:محوطه) از آسمانه(:سقف) مسجد شيخ ‌لطف‌الله اقتباس شده است، با این دیگرگونی(:تفاوت) که به جاي يك دايره، در این میدان دو بخش از دو بيضی با كانون‌های دیگرگون وجود دارند. نوارهايی از كاشی فيروزه‌ای رنگ، توده بزرگ ستون‌ها را می‌شكافند و به آن مقياسی انسانی می‌دهند. انحناهای ظريفی كه اين نوارها روی ستون‌ها به وجود می‌آورند، اوج گرفتن به آسمان را القا می‌كنند و نشان می‌دهند كه بر اساس نظم راز و رياضی محاسبه شده‌اند. با توجه به اینکه دقت بسیار زیادی در محاسبه‌های راز و مر بنا از نظر نظم طبيعی صورت گرفته است اين رمز و راز را باید از ویژگی‌های هندسه اسلا‌می شمرد. فراندازی(:طراحی) پنجره‌های بالا‌ی بنا، يادآور برج‌های سلجوقی يا غزنوی است و بیشتر آن را با برج طغرل می‌سنجند.

مهندس امانت با هوشمندی آن‌چه را که در بلندا(:ارتفاع) نمی‌توانست به‌ دست آورد، با گسترش افقی ستون‌ها و بزرگی(:عظمت) شكل‌های توخالی قسمت پايين جبران كرده است. نماهای شمالی- جنوبی و شرقی- غربی به طور همادین(:کلی) گوناگون(:متفاوت‌) است. در محور شرقی- غربی كه محور بنیادین(:اصلی) از فرودگاه به شهر است، گشودگی تاق‌ نما بی کم وکاست(:كاملا)‌ً سخاوتمندانه و با الهام از تاق كسری كه در زمان همایونی ساسانیان دروازه ورودی کاخ تیسفون بوده و به شكل تاق سهمی فراندازی شده، با اين دیگرگونی كه تاق نمای شهياد در رسيدن به زمين عريض‌تر می‌شود. اما نکته در خور(:جالب) نگرش در مورد اين تاق، اين است كه كناره‌های تاق در رسيدن به زمين کم کم عريض‌تر می‌شوند. تونل ورودی بنیادین خود شاهكار هندازگری(:مهندسی) سازه است. روبه‌روی در ورودی بنیادین، راهروی تونل مانندی به نام «گذرگاه پيشينيان» قرارگرفته که بر دیوارهایش چهار ويترين بزرگ(:عظيم) به چشم می‌خورد. در انتهای ورودی بنیادین، كتابخانه مركز و در ادامه راهروی شمالی كتابخانه بخش اداری ساخته شده است که بیش از 50 هزار جلد نسک(:کتاب) را در خود جای داده است.

بی هیچ تردیدی می‌توان برج شهیاد را بهترین نماد برای ایران دانست. فراندازی(:طرح) کلی این برج همانند چهار تاقی‌های پیش از اسلام (زمان همایونی ساسانی – شیوه پارتی) است. از جمله اشکال نمودار(:شاخص) در هر یک از دو نمای بنیادین این برج، دو قوس سهمی و جناغی است. قوس جناغی بر فراز قوس سهمی قرار دارد و این دو قوس با خطوط رسمی بندی دوره اسلامی به یکدیگر پیوند(:مرتبط) داده شده‌اند. قوس سهمی نمادی از قوس‌های رایج در دوره اشکانی و بویژه دوره همایونی ساسانی که بهترین نمونه آن تاق کسری در عراق است. آمیزش(:تلفیق) مهرازی پیش و پس از اسلام  با معماری مدرن بنایی بی مانندی(:منحصر به فرد) را به وجود آورده است و می‌توانید ته رنگ‌ها و رگه‌های تاریخی و مهرازی سنتی گذشته  ایرانی را هم در آن دید.

در بالاترین سطح برج، گنبد زیبایی از میان فرم هشت ضلعی پشت بام بیرون زده که در حقیقت از اشکوب(:طبقه) سوم برج در بلندای 33 متری شروع و تا بالای پشت بام در ارتفاع 46.25 متری امتداد یافته است. این گنبد که با کاشی کاری بسیار زیبایی به رنگ فیروزه‌ای پوشانیده شده، به نوعی برگرفته از گنبدهای ُرک در مهرازی مقابر و امامزاده‌هاست. گنبدهایی همچون گنبد رادکان در گرگان، گنبد قابوس در گلستان و گنبد مسجد خانقاه در فارس.

بر سطح فضای سبز اطراف این برج خطوط گره چینی اسلامی به مانند نقوش زیر گنبد مسجد شیخ لطف‌ا... در اصفهان به گونه‌ای گوناگون از تکرار گذشته به زیبایی نقش بسته است و طراحی میدان و فواره‌ها در میدان بر اساس الگوی باغ‌های ایرانی است و می‌توان این‌گونه ابراز داشت که آمیزه شیوه پارتی و اصفهانی در کالبد یک تندیس مدرن برای دروازه ورودی پایتخت به صورتی شاعرانه و پرکشش به نظم کشیده شده است. این برج هم اکنون به عنوان نماد و سمبل شهر تهران و ایران در درون و برون از کشور و به عنوان نقطه عطفی در تهران خود نمایی می‌کند.

مهندس حسین امانت توانست با آفرینش بی همانند خود با هوشمندی کامل از دیرینه‌ترین و بنیانی‌ترین مهرازی تاریخ ایران باستان یعنی تاق کسری به نماد و شاه کاری دست یازد که شکوه و بزرگی(:عظمت) بلند پایه همایونی ساسانیان را دوباره زنده(:احیا) و فرآ یاد آورد و آن‌چه که از چشم‌گیری ارزشمندی برخوردار است این که هیچ  نمونه مشابهی را در هیچ کجای جهان نمی‌یابید که همانند این بنا باشد. اکنون این بنای فرسوده از گذر زمان و رنجیده از بی‌مهری کسان خود را نیازمند باز آرایی بهسازی(:مرمت) می‌داند تا برای همیشه نمادی جاودان برای ایران عزیزمان بماند. ای کاش مهره‌هایی چون حسین امانت همچون ستاره‌هایی پرفروغ‌تر از دیروز سر بر می‌آوردند و می‌درخشیدند. این میدان تاریخی–فرهنگی با شماره 1008 در دی ماه 1353خورشیدی در سیاهه(:فهرست) یادمان‌های ملی ایران به ثبت رسیده است.

*کارشناس معماری

 بن‌نامه‌ها:

1-نگاهی به پیدایی معماری نو در ایران نوشته دکتر سیروس باور

2-سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر نوشته دکتر وحید قبادیان

3-میراث معماری مدرن ایران نوشته اسکندر مختاری

4-معماری معاصر ایران نوشته امیر بانی مسعود