قلعه‌ی تاریخی آشوراده گرگان؛ حضور استعماری روسیه

تارنمای امرداد - علیرضا حصارنوی*

استان گلستان در برگیرنده سرزمین گرگان و دشت است که در جنوب شرقي درياي خزر و كوه هاي البرز شرقي جای دارد. اين استان ازسوی شرق به استان خراسان، از سوی شمال به تركمنستان و درياي خزر، از غرب به استان مازندران و جنوب به استان سمنان محدود می‌شود.(1) بررسی و کاوش‌های باستان‌شناختی انجام شده در غار کیارام پیشنیه تاریخی و دیرینگی استقرار و سکونت در این سرزمین را به حدود یک صد هزار سال پیش می‌رساند. پژوهش‌های تاریخی و باستان‌شناسی دیگر که در مهمترین جاهایی تاریخی استان مانند شاه تپه، یاریم تپه و تورنگ تپه، دشت حلقه، شهر تمیشه، دیوار تاریخ گرگان و شهر جرجان انجام شده است، گویای این حقیقت است که سرزمین گرگان و دشت خاستگاه تاریخ، فرهنگ و تمدن در شمال شرقی کشور است.
استان گلستان در درازای تاریخ بر سرراه گذار اقوام و مردمان گوناگون و نیز تاخت و تازهای ملت‌ها و اقوام شمالی خود بوده است. آنچه در گزارش زیر می‌آید، بررسی کوتاه تاریخی از حضور استعماری روس ها در جزیره آشوراده و شناساندن مهمترین اثر تاریخی این جزیره یعنی قلعه تاریخی آن است:

موقعیت شهرستان ترکمن در استان گلستان

جزیره آشوراده:

جزیره آشوراده تنها جزیره‌ی ایرانی دریای خزر-در میان [شبه] جزیره ای به نام «میان کاله» واقع شده است که در حدود 60 کیلومتری درازا و در نقاطی که عرض بیشتر دارد پهنای آن به بیش از 10 کیلومتر می‌رسد. از طرف شمال به بزرگ‌ترین دریاچه‌ی جهان و از طرف جنوب به خلیج استرآباد (گرگان) به خلیج آبسکون محدود می‌شود. (2)

نمایی از قلعه تاریخی آشوراده

روند تاریخی جزیره آشوراده گویای این واقعیت است که این جزیره در برهه‌هایی از گذشته مرکز داد و ستد تجاری و فعالیت‌های گوناگون اقتصادی بوده است. برخی از مورخان اعتقاد دارند که آشوراده همان جزیره آبسکون بوده است که در زمان حمله مغول به ایران، سلطان محمد خوارزمشاه به این جزیره گریخت و همان‌جا در سال ۱۲۲۰ میلادی درگذشت. این شبه جزیره در زمان صفوی به عنوان شکارگاه مورد توجه قرار گرفته و به این سبب دژهایی در این جزیره بنیاد شد.(3)
ساخت آشوراده به خواست و کوشش پطر کبیر بر می‌گردد که جهت گسترش مرزهای روسیه و چیرگی بر شمال ایران و دست‌اندازی به هندوستان تلاش می کرد. اما مرگ پطر و ظهور نادرشاه موجب واپس‌نشینی روس‌ها شد. به همین دلیل تجارت بین شمال ایران و روس‌ها دچار وقفه شد. شورش ترکمن‌ها نیز اوضاع تجارت را از آن چه بود بدتر کرد. تلاش ووانویچ در سال 1781 جهت انتخاب و ساخت نقطه‌ی تجاری جدیدی در منطقه‌ی انزان که با پایگاه نظامی حمایت می‌شد (به طوری که از منطقه ترکمن‌نشین فاصله داتشه باشد) با مخالفت آقا محمد خان قاجار به نتیجه نرسید (4).  ولی جنگ‌های بین روس و ایران که منجر به عهد نامه‌ی گلستان و ترکمن‌چای در زمان فتحعلیشاه  شد فرصت مناسب را در ا ختیار روس‌ها گذاشت. بدین صورت که ایران جهت سرکوب تراکمه دست کمک به سوی روسیه دراز کرد. این درخواست از آن رو مطرح شد که بر اساس عهده نامه‌های مزبور تنها روس‌ها حق کشتیرانی جنگی در دریای خزر داشتند و می‌توانستند شورشیان را سرکوب نمایند. (5)

روس‌ها که در سال 1215 خورشیدی برابر با 1836 میلادی به اهمیت منطقه شمال به ویژه جنوب شرقی دریای خزر پی برده بودند، ضمن اشغال جزیره، به تندی کشتی‌های جنگی خود را به بهانه‌های سرکوبی ترکمن‌ها وارد منطقه نموده و اولین اقدام آن‌ها تصرف شبه جزیره‌ی میانکاله (1838- م) بود که در قسمت شرقی آن پایگاه نظامی خود را ساختند. بدین صورت جزیره‌ی آشوراده با ساخت استحکامات نظامی پایه‌ریزی شد. (6) ناگفته نماند که پیش از ورود کشتی‌های روس به منطقه، اردشیر میرزا والی مازندران توانسته بود
ترکمن‌های شورشی را سرکوب نماید. روس‌ها  نه تنها  کمکی نکردند،  بلکه پس از رسیدن به خلیج حسینقلی داد و ستد یا ترکمانان را پایه‌ریزی نمودند. (7)
با تصرف آشوراده روس‌ها خیلی زود در آن جا مستقر شده و شروع به گسترش قدرت خود و ساخت برخی از بناهای مورد نیاز مثل، درمانگاه، کلیسا و مغازه‌های متعدد کردند. «اببوت» کنسول  انگلیس در رشت که  چند سال پس از تصرف  آشوراده از آن جا بازدید نمود (1844) چگونگی استقرار روس‌ها و بناهای موجود در آن جا را شرح داده است. 4 سال بعد از این، سفر دوم ابوت انجام شد. وی در این سفر شرح کامل‌تری را ارایه می‌دهد. (8) از این تاریخ به بعد این محل رقابت استعماری روسیه تزاری و بریتانیا بوده و از این جهت موقعیت حساسی یافت.
در زمان ناصرالدین شاه، نيزجزيره مورد توجه قرار گرفت میرزا تقی خان امیرکبیر درصدد پس گرفتن آشوراده برآمد و سرانجام پس از فروپاشی تزاریسم بموجب عهدنامه مودت بین ایران و روسیه منعقده مورخ 26 فوریه 1921 در مسکو چنین مقررشد؛ بواسطه عدم تمایل دولت شوروی نسبت به استفاده از ثمره غاصبانه دولت تزاری از جزیره آشوراده و همچنین خرید فیروز آباد با اراضی آن مطابق قرارداد 28 می 1892 از سوی ایران به روسیه انتقال داده شده بود به ایران برگردانده شد.(9)
تاريخچه سكونت خاص ايرانيان در اين جزيره در بعد از آزاد سازي و خروج روس‌ها به سال هاي نخستين دهه 1330 بر مي گردد. در اين زمان پايان يافتن قرارداد شركت شيلات ايران و روس و ايجاد تأسيسات بندري از سوي شيلات شمال ايران واستقرار آن در جزيره آشوراده منجر به جذب جمعيت شده و بنيان‌هاي سكونت در آن تجديد مي‌شود.
در زمان اشغال جزیره به دست روس‌ها بنایی قلعه مانند و بعنوان مقر نظامی توسط آنها ساخته شد، پس از خروج روس‌ها از کشور، در زمان رضا خان این قلعه تعمیر شد و بعنوان پاسگاه مورد استفاده قرار گرفت، اما اکنون این بنا بطور کامل مخروبه و متروکه شده است. خانه وزیر مختار روس هم که یادگاری از روزهای اشغال است امروز سرنوشتی مشابه قلعه روس‌ها دارد. کلیسای چوبی نیز در جزیره وجود داشته که از آن هم امروز چیزی باقی نمانده است.

قلعه تاریخی آشوراده:

  این قلعه در جزیره آشوراده در بخش مرکزی شهرستان ترکمنِ استان گلستان واقع شده است . این اثر تاریخی- فرهنگی با دیرینگی  دوره آغازین قاجاردر تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۸۳ با شماره ی ثبت ۱۱۳۰۸ به‌عنوان یکی از آثر ملی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. (10) نخستین گزارش اداری پیرامون این قلعه تاریخی در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در اسناد اداره فرهنگ و هنر به شماره ۲۰۳۰ ۵۰۵ در بیست و سوم آبان ماه ۱۳۵۴ به دست آمده و دیده می شود.

نمایی از ضلع جنوبی قلعه تاریخی آشوراده و درگاه ورودی ّآن

متن این گزارش به این شرح است: دژ تاریخی آشوراده به صورت پادگان نظامی از آن استفاده می‌شد و پس از تخلیه سربازان روسی اداره شیراز از اتاق‌های آن پس از بازسازی و مرمت برای اسکان افراد خود استفاده کرد در حال حاضر یک خانواده‌ی شیرازی در آن سکونت دارد، و این بنا به شکل مثلث متساوی الساقین است که در سه راس آن، سه برج دایره‌ای شکل قرار دارد در قاعده آن ۳ اتاق و بر روی هر ساقه آن چهار اتاق ساخته شده است و یک آب انبار در محوطه آن وجود دارد که البته کلاً بنا در حال خراب شدن است و افراد نیز از آجرهای آن استفاده می‌کنند.»
قلعه تاریخی آشوراده با نقشه و طرح مثلثی شکل با گستردگی و  پهنگی یا مساحت ۶۲ هزار و ۴۲۴ متر ساخته شده است، که در هر گوشه این قلعه در راستای دیده‌بانی و دفاع از آن برج های دایره شکل ساخته شده است. اندازه دوضلع شرقی و غربی قلعه ۴ متر ولی اندازه ضلع جنوبی -که ورودی قلعه نیز در همین جبهه در نظر گرفته شده است- ۵۴ متر است.

نمایی از ضلع غربی قلعه تاریخی آشوراده و برج دفاعی ّآن

مصالحی که در ساخت این قلعه به کار رفته، آجرهایی به اندازه 5*21*21 سانتی متر و نیز ملات ساروج و آهنگ است. در دوره رضاخان به بعد پس از مرمت قلعه بر روی نمای دیوار خارجی دیوارها اندودی ازملات ماسه سیمان کشیده است.چنان که پیشتر گفته شد، در ورودی قلعه در جبهه جنوبی آن قرار گرفته است که بخش بالایی درگاه ورودی به صورت هلالی با خیز کم است. با توجه به کاربرد نظامی قلعه، هیچ گونه تزیینی در ساخت آن لحاظ نشده است. شاید بتوان تنها بخش تزیینی قلعه را، تنها قاب تزئینی بدون کتیبه و نقش و نگاره بر بالای درگاه ورودی قلعه را می‌توان نام برد.(11)

پلان قلعه تاریخی آشوراده

 در بخش داخلی قلعه در دو جبهه جنوبی پس از درگاه ورودی و در جبهه شرقی متصل به دیوار ، تعداد اتاق و فضاهای نگهبانی و اقامتی برای نظامیان و افراد درون قلعه وجود داشته است که در حال حاضر بسیار آسیب دیده و رو به تخریب و نابودی کامل است. افزون بر آن در داخل قلعه آب انباری برای تامین آب مورد نیاز نظامیان نیز وجود داشته است که در حال حاضر به طور کامل از بین رفته است. این دژ هم اکنون در تملک روسیه و در اختیار سازمان شیلات استان گلستان است. با توجه به اینکه این قلعه در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده انتظار می‌رود که مسوولان انتظار می‌رود که مسوولان اداره کل میراث فرهنگی نسبت به پیش‌بینی و تنظیم طرح‌های مرمتی و باززنده سازی آن اقدام کنند.

سرچشمه ها« منابع»:

1-شعبانی، خلیل، جغرافیای استان گلستان، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران،1385 ، رویه 3

2- کرزون، جررج ن، ایران و قضیه ایران، ترجمه ی غلامعلی وحید مازندرانی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، جلد اول چاپ سوم 1367، رویه 252.

3-مکنزی،چالز فرانسیسس ، سفرنامه شمال، ترجمه منصوره اتحادیه،  نشر گسترده، تهران چاپ اول، تابستان 1359، رویه 157.

4-تاریخ منتظم ناصری، اعتماد السلطنه، محمد حسن خان تصحیح اسماعیل رضوانی،  دنیای کتاب، چاپ سنگی، ج 3، رویه 38.

5- کرزون، پیشین، رویه 253.

6- همان، رویه 253.

7- شمیم، علی اصغر، ایران در دوره ی سلطنت قاجار، ناشر کتابخانه ی ابن سینا، تهران چاپ اول، 1342، رویه 192.

8- Consol. Abbotte, cities8trade on the economy of iran, 1817, paye 98.

9- ملکونوف، گریگوریی، سفر به سواحل دریای خزر، ترجمه مسعود گگلزاری، تهران، انتشارات دادجو،ج 1 رویه 24.

10 و 11- نوکنده، عمرانی رکاوندی و عباسی و دیگران،گزارش پیشنهاد ثبت « قلعه تاریخی آشوراده » شهرستان ترکمن، مدیریت میراث فرهنگی استان گلستان، 1382 ، رویه های 6-1

 *باستان شناس و کارشناس ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی