من و تو - نیک آهنگ کوثر، روزنامه‌نگار حوزه آب
در روزهای اخیر، رسانه‌های بین‌المللی توجه ویژه‌ای به آثار بحران آب ایران روی اعتراضات سراسری هفته‌های پیشین نشان داده‌اند. لس انجلس تایمز و نیویورک تایمز از آن جمله‌اند. اما در این میان، انتشار گزارشی تحلیلی در مورد اثر بحران آب روی بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی، باعث شده که نگاه تحلیل‌گران سیاسی به مناقشه‌های آینده در مناطقی که دچار تنش آبی هستند، دقیق‌تر شود.
در آخرین هفته‌های سال ۲۰۱۷، گروهی از افسران بلندمرتبه بازنشسته آمریکایی با همکاری کارشناسان دانشگاهی، گزارشی تحلیلی منتشر کرده‌اند که نشان از وضعیتی خطرناک در کشورهایی دارد که با کمبود آب مواجه‌اند. نویسندگان با سابقه‌ای نظامی، که با آثار جنگ و درگیری در کشورهای مختلف آشنا هستند، با تمرکز روی مناطقی از جهان که دچار کمبود و تنش آبی شده‌اند به بررسی موقعیت آب در خشونت، درگیری، دیپلماسی می‌پردازند. این گروه تاکید می‌کنند که افزایش جمعیت جهانی همراه با گرم شدن تدریجی اقلیم وکاهش منابع آب، شرایط را در برخی نقاط گیتی به سوی تنش پیش خواهد راند. هم اینک، این تنش‌ها در تعدادی از کشورهای آمریکای جنوبی، آفریقا و خاورمیانه، آسیب‌های زیادی به زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی وارد کرده است. کمبود آب از یک سو کیفیت آب از سوی دیگر، از جمله موارد نگرانی بشر در آینده خواهد بود.
نویسندگان این گزارش ۷۵ صفحه‌ای، به بررسی نقش آب در طیفی از ناآرامی‌ها، از خشونت‌های محلی گرفته تا تروریسم و شورش‌ها و جنگ‌های داخلی و نهایتاً جنگ میان کشورها پرداخته‌اند.
یکی از نکات ذکر شده در گزارش، استفاده گروه‌های تروریستی از آب برای مجبور کردن جمعیت به پذیرش خواسته‌های آنان است. نویسندگان سعی کرده‌اند ارتباط میان تنش آبی با قدرتمندتر شدن گروه‌های خشونت‌گرا و همچنین تضعیف پایه‌های دولت‌های پایدار را ترسیم کنند.
این گروه معتقدند که دولت‌هایی که در آینده، به مشکلات آب بی‌توجه باشند، در عمل راه را برای بحران‌های اجتماعی و حتی ناپایداری خود باز کرده‌اند. همین مساله باعث می‌شود که ایالات متحده نگران وضعیت شرکای خود در دیگر نقاط جهان باشد چرا که این مساله می‌تواند منافع ملی و امنیتی آمریکا را هم در دراز مدت تحت تاثیر قرار دهد.
نویسندگان این گزارش بعد از بررسی خشونت، درگیری و بی‌ثباتی در نقاطی از دنیا که دچار تنش آبی شده، به این نتیجه رسیده‌اند که آب نقشی حیاتی در طیفی از کشمکش‌های محلی، منطقه‌ای و حتی میان کشورها داشته است. کاهش دستیابی به منابع آب می‌تواند دلیل عمده ناآرامی‌ها مدنی و نیز خشونت‌های منطقه‌ای باشد. وقتی مدیریت منابع آب با مشکلات دیگری چون فقر و تنش اجتماعی همراه شود، می‌تواند به شدیدتر شدن وضعیت بیانجامد. از سوی دیگر، آب می‌تواند به ابزاری برای کشاندن دولت‌ها به پای میز مذاکره باشد. کمبود آب در یک سوی مرز و داشتن آب کافی در سوی دیگر می‌تواند به اهرم یک طرف برای مذاکرات و دلیلی برای سازش طرف دیگر تبدیل شود. اما وقتی تغییرات میزان جریان آب یک رودخانه مهم از سوی کشور بالادست مایه دردسر کشور پایین دست می‌شود، آثاری منفی روی روابط دو کشور خواهد گذاشت. مشترک بودن منابع آب از این منظر می‌تواند یکی از دلایل بروز درگیری کشورها باشد. همچنین باید توجه داشت که گروه‌های مسلح و تروریستی از جمله داعش توانسته‌اند از آب برای مهار و کنترل شرایط و جمعیت استفاده کنند.
مساله مهم از نظر نویسندگان گزارش، علاوه بر توجه به منافع ملی آمریکا و متحدانش، بررسی نقش آب در آینده جهان است، آینده‌ای که میزان آب شرب و تمیز برای جمعیتی رو به افزایش، کاهش خواهد یافت و کمبود و تنش آبی می‌تواند اثری “ماشه‌ای” در بروز نا آرامی‌ها داشته باشد. از این رو، در پیشبینی چالش‌های امنیتی آینده، نمی‌توان تغییرات جمعیتی و آب و هوایی را نادیده گرفت. بر همین پایه، می‌توان پیشبینی کرد که بر اساس آنچه امروز شاهدش هستیم موارد متعددی از درگیری و خشونت به خاطر ناتوانی‌های دولت‌ها در تامین نیازهای مردم، از جمله آب به وقوع خواهد پیوست.
همانطور که گفته شد، در بخش‌های مختلف جهان نیز، آب اهرم فشاری از سوی کشورهای درگیر مذاکره خواهد بود و نهایتاً، کمبود منابع آب شرب شرایط در در مناطق همسایه که حوضه آبخیز مشترک دارند تغییر خواهد داد و طرفین را مجبو خواهد کرد که با بهره‌گیری از راه‌حل‌های دیپلماتیک، از افزایش تنش‌های مرزی خودداری کنند.
یکی از تاکیدهای دائمی تهیه کنندگان گزارش این است که تنش آبی همیشه به خاطر کمبود این منبع حیاتی نیست و مدیریت بد را باید مقصر شمرد. آنها معتقدند که سیاست‌های بهتر آبی، به بهبود سیاست‌های کشاورزی، فن‌آوری‌های مناسب‌تر و حتی امکان یافتن راه‌هایی برای کاهش تنش آبی در سطح جهانی منجر خواهد شد، و نتیجه کاهش تنش آبی، کمتر شدن امکان بروز درگیری و جنگ است.
نظامیان سابق و کارشناسانی که در تهیه این گزارش همکاری کرده‌اند، پیشنهادهایی هم به دولت آمریکا به ویژه به دستگاه‌های امنیتی ارائه می‌کنند و خواستار توجه آنان به مساله آب به عنوان یک نگرانی امنیت ملی شده‌اند. بر همین پایه، این گروه معتقدند که تنش آبی را باید به عنوان یک عامل تشدید کننده بی‌ثباتی، درگیری و بحران‌هایی دانست که منافع ملی آمریکا را در خارج از مرزهای این کشور تحت تاثیر قرار خواهد داد و حتی می‌تواند منجر به واکنش نظامی ارتش آمریکا شود. بر همین اساس، این گروه معتقد است که جامعه بین‌المللی باید برای کاهش تنش آبی و اثرات آن تلاش کند.
این مساله، نیازمند دیپماسی مناسب، سرمایه‌گذاری منطقی و حتی داشتن راهبردهای دفاعی و نظامی در مقابل گروه‌های تروریستی مثل القاعده، داعش و بوکوحرام است که از آب به عنوان ابزاری برای کنترل شهروندان استفاده می‌کنند.
تاثیر افزایش جمعیت و تغییرات اجتماعی بر کاهش منابع آب
تغییرات دموگرافیک در طول زمان با ثروتمند شدن شهروندان و عوض شدن سلیقه، رژیم غدایی و قدرت خرید همراه بوده است. یکی از مسائلی که خیلی از شهروندان به آن توجه کمتری می‌کنند، میزان آب نهفته در کالاهای مصرفی است. بر اساس تعریف آب مجازی، برای تولید هر کالایی، آب مصرف می‌شود و این رقم مثلاً برای تولید یک کیلو گندم، می‌تواند ۱۳۴۰ لیتر آب و برای تولید یک کیلو گوشت قرمز گاو، ۱۵۴۰۰ لیتر آب باشد. در نظر بگیرید افزایش میزان گوشت قرمز و نان در رژیم غدایی مردم بعد از جنگ جهانی دوم، چقدر به منابع آب آسیب وارد کرده است!
همین مساله سبب شده که برخی کشورهای کم آب، محصولاتی که برای تولیدشان آب کمتری مصرف می‌شود تولید و صادر کنند و با پول به دست آمده، محصولاتی آب-برَ وارد کنند. بر همین اساس، صادرات و واردات بر پایه شناخت ارزش آب استوار می‌شود. اسرائیل یکی از کشورهایی است که با شناخت منطقی از منابع آب خود، به تولید، صادرات و واردات می‌پردازد.
در این گزارش به اثرات مهاجرت، شهرنشینی و بهبود وضعیت مالی توجه شده که باعث فشار بیشتری روی منابع آب جهان شده است. با بیشتر شدن نسبت مهاجران و رسیدن جمعیت شهرها، به نقطه‌ای خواهیم رسید که در سال ۲۰۳۰ میلادی، ۶۰٪ جمعیت جهان شهرنشین خواهد بود و این می‌تواند اثر زیادی روی منابع آب شهری بگذارد و همچنین، رشد اقتصادی به ویژه در آفریقا و جنوب آسیا مصرف آب در تولید مواد غدایی را به شدت افزایش خواهد داد و این مساله را نمی‌توان نادیده گرفت.
از سوی دیگر، رشد جمعیت در کشورهای توسعه نیافته، دستیابی به منابع آب شرب و تصفیه شده را با مشکلات زیادی روبه‌رو خواهد کرد. افزایش جمعیت در برخی از کشورها، فشار زیادی روی منابع آب کشاورزی، صنعت و حتی تولید برق هم می‌گذارد و این مساله می‌تواند باعث نگرانی‌های زیادی در دهه‌های آینده شود.
تغییرات اقلیمی
گرچه بسیاری از رهبران دنیا و توجیه کنندگانشان در رسانه‌ها، گرم شدن هوا را عاملی برای کمبود منابع آب معرفی کرده‌اند تا از زیر بار مسوولیت مدیریت بد و حکمرانی غیرمنطقی آب فرار کنند، اما نمی‌توان تغییرات جوی، کاهش میزان بارندگی، بالا آمدن سطح دریاها را نادیده گرفت. تغییر میزان بارندگی در بسیاری از نقاط دنیا و همچنین ذوب برف و یخ کوه‌ها و یخچال‌ها باعث شده بسیاری از رودخانه‌ها در تابستان‌ها کم آب و یا بی آب شوند. نویسندگان گزارش معتقدند که افزایش دما، تغییر میزان بارندگی، رویدادهای شدید آب و هوایی و بالا آمدن سطح آب دریا که باعث نفوذ آب شور در منابع آب شیرین می‌شود، امکان دسترسی به آب برای کشاورزی و نیازهای امنیتی و انسانی یک جمعیت رو به ازدیاد را با تردیدهایی جدی مواجه خواهد کرد. با توجه به اینکه امروز ثابت شده که تغییرات اقلیمی می‌تواند منتهی به ناپایداری سیاسی و افزایش پناهجویان شود، می‌تواند از الان نگران آینده بود.
وقتی جنگ و درگیری بر دامنه تنش آبی می‌افزاید
اگر بر اساس آنچه دیده‌ایم، تنش آبی، بحران آب و خشکسالی باعث شد نزدیک به یک میلیون کشاورز شمال شرق سوریه از استان حسکه به مناطق غربی این کشور مهاجرت کنند، که بعد از آغاز بهار عربی، بسیاری از آنان با دولت اسد وارد جنگ شدند، فقدان مدیریت آب در مناطق جنگی بر شدت وضعیت بد آبی می‌افزاید.
بر اساس گزارش مورد نظر، گروهی از کارشناسان دانشگاه استنفورد آمریکا متوجه این نکته شده‌اند که مساحت اراضی تحت آبیاری و نیز میزان منابع آب در سوریه نزدیک به ۵۰٪ نسبت به آغاز جنگ داخلی این کشور کاهش یافته است.
به عبارتی، اگر کمبود آب یکی از عوامل آغاز یک بحران محسوب شود، خود بحران و جنگ نیز بر شدت این بحران خواهد افزود و شرایط را برای آیندگان سخت‌تر خواهد کرد.
نگاهی به ایران
گرچه این گزارش در روزهای پایانی سال ۲۰۱۷ منتشر شده، اما نویسندگان به وضعیت ایران نیز توجه کرده‌اند.
در این گزارش آمده است که برداشت از منابع آبی از ۱۹۷۵ تا ۲۰۰۴ به واسطه افزایش جمعیت و رشد تغییرات اقتصادی و درآمد دوبرابر شده است. از ابتدای انقلاب، سهم آب تجدیدپذیر نسبت به جمعیت، کمتر از نصف شده و ایران را به مرز تنش آبی رسانده است. زیاد شدن تقاضا برای آب در بخشی از سال و نیز طولانی شدن خشکسالی وهمچنین مدیریت نامناسب منابع آب بر شدت مشکلات افزوده است. نویسندگان گزارش از روش‌های نامناسب آبیاری، مدیریت غیر متمرکز منابع آب، سوبسید برای محصولات پر مصرف و آب-بر مثل گندم و نهایتاً سدسازی به عنوان عوامل مشکل‌ساز نام می‌برند. عواملی که باعث بروز اعتراضاتی در کشور شده است.
یکی از اشاره‌های تهیه کنندگان گزارش به برآورد اتاق بازرگانی اصفهان در ارتباط با بحران آبی این شهر بعد از خشک شدن زاینده‌رود است. درآمد ۴۰٪ مردم، یعنی دو میلیون نفر، به خاطر خشک شدن زاینده‌رود کاهش یافته است. انتقال آب زاینده‌رود به یزد هم منتهی به درگیریهای خشونت‌آمیزی شده که کشاورزان به لوله‌های انتقال آب به صنایع یزد آسیب وارد کرده‌اند؛ این امر منجر به برخورد متقابل کشاورزان و نیروهای ضد شورش شد.
در این گزارش همچنین به وضعیت دریاچه ارومیه اشاره شده که در طی دو دهه گذشته، بیش از ۹۵٪ آب آن به واسطه مجموعه عوامل انسانی و زیست محیطی از دست رفته است. خشکسالی، مدیریت بد منابع آب و افزایش میزان آبیاری کشاورزی باعث شده که سطح دریاچه پایین‌تر و پایین‌تر رود. بیشتر شدن غلضت نمک آب این دریاچه، شرایط اکولوژیک بخش‌های باقی مانده دریاچه را هم بدتر کرده است. همین امر اثراتی منفی روی اقتصاد محلی و کشتزارهای اطراف دریاچه دارد. درگیری معترضان به خشک شدن دریاچه با سرکوب حکومتی پاسخ داده شده است.
بخش دیگری از گزارش، نگاهی دارد به درگیریهای مرزی میان خراسان و استان هرات درمحل عبور هری‌رود است. بر اساس گزارش، کشاورزان منطقه کُهسان تلاش کرده‌اند که مسیر آب رودخانه را برای آبیاری اراضی خود منحرف کنند، ولی مدعی هستند که مرزبانان ایرانی آنها را با تیر می‌زنند و تا کنون ۱۰ نفر از روستائیان را کشته‌اند. این مساله از سوی مسوولان ولایت هرات که از جمهوری اسلامی کمک‌های مالی دریافت می‌کنند، تکذیب شده است.
آنچه مایه دل‌نگرانی و توجه دولت‌مردان کشورهای لبِ مرز بی‌آبی باید باشد، فقدان آرامش و پایداری در نتیجه مدیریت بد آب است. حکمرانی نامناسب آب، به معنی حکمرانی نامناسب سیاسی و اجتماعی است و حکومتی که نتواند منابع لازم آب را برای نسل‌های آینده فراهم آورد، حتماً وضعیتی ناپایدار را برای نسل‌های بعدی رقم خواهد زد.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر