ایران من - تالاب‌های خوزستان، سرمایه‌‌های بی‌جانشین ملی

استان خوزستان با تالاب‌های بسیار ارزشمندی مانند تالاب شادگان و هورالعظیم، برخوردار از پهنه‌های آبی یگانه‌ای است. بومی‌های خوزستان تالاب را «هور» می‌نامند.

تالاب شادگان

تالاب شادگان؛ این تالاب از دید اقتصادی و اجتماعی ارزش بسیاری در زندگی مردمان پیرامون آن گستره دارد. افزون‌بر این که پهنه‌ی اکولوژیکی ارزشمندی نیز به شمار می‌رود. تالاب شادگان یکی از مهم‌ترین سرمایه‌های طبیعی جهان دانسته می‌شود. در گرانبهایی این سرمایه‌ی ملی همین اندازه باید گفت که تالاب شادگان به تنهایی یک سوم گستره‌ی تالاب‌های جهانی ثبت شده در کشور را دربرمی گیرد.
تالاب شادگان دارای آب شیرین، لب شور و شور است و گستره‌ای 400 هزار هکتاری دارد. بخش شمالی تالاب دارای آب شیرین و بخش میانی وجنوبی آن دارای آب لب شور و شور است.
این تالاب که در فاصله‌ی 40 کیلومتری شهرستان اهواز جای دارد، از شمال به شادگان و خوردورق، از جنوب به رودخانه‌ی بهمن شیر، از باختر (:غرب) به دارخوین و از خاور (:شرق) به آب‌های خورموسی راه دارد. سه شهر بزرگ شادگان، آبادان و ماهشهر در پیرامون آن جای دارند. دو روستای صراخیه و رگبه نیز درون تالاب دیده می‌شوند.
در کنوانسیون تالاب‌های جهان (رامسر، 1971) تصمیم گرفته شد که سه تالاب شادگان، خورموسی و خورالامیه از آن پس با نام تالاب شادگان شناخته شوند. رودخانه‌ی جراحی، نهر بحره، مسیل مالح و نیز بارش‌های زمستانی مهم‌ترین سرچشمه‌های فراهم کننده‌ی آب تالاب شادگان هستند؛ افزون‌بر این که جزر و مد خلیج فارس در برآوردن آب تالاب سهم بسیاری دارد. اما بیش از 90 درصد جریان‌های ورودی به تالاب از رودخانه‌ی جراحی است.
گوناگونی پوشش گیاهی تالاب شادگان کم‌مانند است. بیش از 110 گونه‌ی گیاهی از 92 جنس و 37 تیره در این تالاب دیده می‌شود. در هیچ‌کدام از دیگر تالاب‌های ایران چنان گوناگونی گیاهی سراغ نداریم. نی، لویی و جگن از مهم‌ترین پوشش‌های گیاهی این تالاب است. سالانه دو  تا سه میلیون ساقه نی از تالاب شادگان برداشت می‌شود. بردی، علف شور، آلاله آبی، نیلوفر آبی، کنگر وحشی، یولاف، سوروف، خارشتر و شوره به‌فراوانی در تالاب به چشم می‌آید. درختان گز و نخل نیز در پیرامون تالاب ریشه دوانده‌اند. این پوشش گیاهی افزون‌بر آنکه خوراک حیوانات، پرندگان و آبزیان آن پهنه را برآورده می‌کند، پناهگاهی امن برای حیات وحش آن به‌شمار می‌رود.
هر ساله نیز شمار بسیاری از پرندگان کوچ‌رو آبزی و کنار آبزی با آغاز فصل پاییز به تالاب شادگان می‌آیند و فصل سرد خود را در این تالاب بسر می‌آورند. از پرندگان کوچ‌رو تالاب می‌توان از اردک‌ها، مرغابی‌ها، غازها، پلیکان‌ها و فلامینگوها یاد کرد. درخور یادآوری است که از 495 گونه پرنده‌ی شناسایی شده در کشور، بیش از 150 گونه‌ی آن در تالاب شادگان دیده شده‌اند. دو گونه‌ی کمیاب جهانی پرندگان به نام‌های اردک مرمری و گیلانشاه خالدار در این تالاب بسر می‌برند. به پرندگان لیکو تالابی، چنگر، میوه‌خور، کاکایی، تنجه و خوتکا نیز باید اشاره کرد.
تالاب شادگان زیستگاهی ارزشمند برای تخم‌گذاری، پرورش و تغذیه‌ی گونه‌های آبزیان نیز هست. لاک‌پشت فراتی که گونه‌ای در حال نابودی است، در این تالاب زندگی می‌کند. نزدیک به 36 گونه ماهی نیز در تالاب شادگان شناخته شده است؛ مانند: ماهی هامور، ماهی کپور، ماهی بنی، ماهی حمری، ماهی گتان، ماهی برزم، ماهی شیربت، ماهی پیکو و مانند آن.
گرگ، گراز، روباه، شغال، راسو و کفتار شماری از پستاندار خشک‌زی تالاب به‌شمار می‌روند.
این تالاب گران‌بها که از سرمایه‌های بی‌جانشین کشور شناخته می‌شود، دست به‌گریبان شماری آسیب‌هاست. صنایع فولاد و پتروشیمی که در دور تا دور تالاب به‌چشم می‌آید، خطری زیست‌بومی است. آلاینده‌های صنعتی که به درون تالاب می‌ریزد این تالاب را که در گذشته در رده‌ی پنجم فهرست ثبت شده‌ی یونسکو جای داشت، اکنون به رده‌ی بیست و دوم کاهش داده است.
گرمای هوا و تبخیر و بیرون شد آب از تالاب شادگان به‌سوی دریا، حجم آب آن را تا 50 درصد فروکاسته است. کاهش جریان‌های سیلابی، دگرگونی‌های اقلیمی، خشکسالی‌های پی در پی، رخنه‌ی گونه‌های غیر بومی به تالاب و نشت مواد نفتی از لوله‌ها، به تالاب شادگان آسیب‌های بسیاری زده است. اما پروژه‌ی بُردن آب کارون به تالاب شادگان، توانسته است 5 متر مکعب در ثانیه آب را به این تالاب برساند.

تالاب هورالعظیم

تالاب هورالعظیم؛ این تالاب در باختر استان خوزستان، در پایان رود کرخه، در گستره‌ی مرزی دشت آزادگان، میان دو کشور ایران و عراق دامن گسترده است. هورالعظیم که به چم «تالاب بسیار بزرگ» است، گنجینه‌ی گران‌بها و ارزشمند زیستی است. افزون‌بر برآورده کردن گذران (:معیشت) ساکنین هور، ارزش زیست‌بومی بسیاری دارد.
ژرفای تالاب هورالعظیم کم است اما در میانه‌ی تالاب به چند متر می‌رسد. گستره‌ی آن اکنون به 128 هزار هکتار رسیده است. اما در گذشته این گستره بسیار افزون‌تر بود. گفتنی است که یک سوم تالاب در ایران و دو سوم آن در کشور عراق جای دارد. آب تالاب هورالعظیم از رود کرخه در ایران و رودخانه‌ی دجله در عراق به دست می‌آید. رودهای نیسان و سابله نیز در برآورده کردن آب تالاب نقش دارند.
تالاب هورالعظیم یکی از ارزشمند‌ترین زیستگاه‌ها برای پرندگان به شمار می‌رود. در این هور شمار فراوانی از پرندگان را می‌توان دید. اردک‌ها، غاز خاکستری، چنگر و آبچلیک، تنها شماری از آن پرندگان‌اند. از گونه‌های کمیاب جهانی نیز که در تالاب هورالعظیم شناسایی شده‌اند می‌توان از میوه‌خور، اکراس آفریقایی، عروس غاز، غاز پیشانی سفید کوچک و اردک مرمری نام برد.
سرتاسر هورالعظیم پوشیده از نی است. گیاهانی مانند: جگن، بردی، تره تیزک، کاگله، سورمه صحرایی و نیلوفر آبی نیز در تالاب زیست می‌کنند.
بیش از 12 گونه ماهی در این تالاب دیده شده است. از پستانداران تالاب به شغال، روباه، سمور آبی، گراز، خفاش و سگ آبی می‌توان اشاره کرد. گاومیش‌ها نیز به‌شمار بسیار در تالاب هورالعظیم دیده می‌شوند.
خشک شدن تالاب هورالعظیم می‌تواند در ایران و عراق به افزایش توفان‌های شن بینجامد. گرد و غباری که اکنون خوزستان با آن دست به‌گریبان است، پیامد دگرگونی‌هایی است که در تالاب هورالعظیم پدید آمده است.

تالاب میانگران

تالاب میانگران؛ این تالاب در فاصله ی 5/1 کیلومتری شهر ایذه، در بخش کوهپایه‌ای رشته کوه زاگرس، جای دارد. گستره‌ی آن به بیش از 2400 هکتار می‌رسد.
تالاب میانگران در فصل‌های گرم، هوایی شرطی و در فصل‌های دیگر آب و هوایی بسیار سرد دارد. پوشش گیاهی آن از نی، گیاه بومی شتی و پاکدوه است. خارشتر، یونجه و شنبلیله نیز در این تالاب دیده می‌شود. خوتکا، اردک نوک پهن، لک لک سرحنایی، حواصیل و فلامینگو شماری از پرندگان دیده شده در این تالاب است.
بومیان آن گستره به تالاب میانگران، «شط منقار» نیز می‌گویند. شوربختانه کم شدن بخش زمین‌های تالاب و تبدیل آن‌ها به زمین‌های کشاورزی، زیان‌هایی به پهنه‌ی آبی میانگران زده است. پیامد خشک شدن بخشی از تالاب، هجوم هزاران قورباغه به آن بوده است.

تالاب هوراالدورق؛ در جنوب باختری استان خوزستان جای گرفته و بخشی از تالاب شادگان است. رود جراحی پس از گذر از شادگان به این تالاب می‌ریزد. گیاهی بومی به نام «چولان» به‌ شمار بسیار در تالاب دورق دیده می‌شود.

تالاب بامدژ

تالاب بامدژ؛ این تالاب در 40 کیلومتری شمال غرب اهواز، در کنار روستاهای بام دژ، طواهر، سیدجاسم است. گستره‌ی این تالاب آب شیرین به 400 هکتار می‌رسد.

تالاب هور مزرعه

تالاب هورمزرعه؛ میان دو رودخانه‌ی دز و کرخه، در جنوب شهر دزفول، جای گرفته است. گونه‌ای برنج بومی به نام «برنج هویزه» در پیرامون این تالاب کشت می‌شود.
از دو تالاب دیگر استان خوزستان به نام‌های بندون و شیمبار نیز باید نام برد. تالاب بندون در سه  کیلومتری شرق ایذه است و تالاب شیمبار در رشته کوه‌های زاگرس. بیشتری گونه‌ی درختی تالاب شیمبار بلوط است. گونه‌های جانوری آن گرگ، شغال، روباه و خرس است. پرندگانی مانند پلیکان، چلچله و کشیمیان نیز در این پهنه دیده می‌شوند.

خبرنگار امرداد: بامداد رستگار