تالاب زریوار در استان کردستان، بزرگترین تالاب (دریاچه) آب‌شیرین جهان و بی‌گمان زیباترین گستره‌ی آبی باختر (:غرب) ایران به‌شمار می‌رود. جنگل‌های نیمه‌انبوه و چشم‌نواز بلوط و مازو (فراورده‌ای گیاهی) پیرامون تالاب و گوناگونی پوشش گیاهی و جانوری آن، از این تالاب پهنه‌ای شگفت‌انگیز ساخته است؛ تا بدان‌اندازه که هنوز برخی از رفتارهای زیست‌محیطی و اورگانیسم آن ناشناخته مانده است. زریوار را باید بی‌گمان یک از توانمندی‌های ارزشمند توسعه‌ی گردشگری در باختر ایران دانست.
تالاب یا دریاچه‌ی زریوار کردستان
ویژگی‌های زریوار با چارچوب‌ها و شاخصه‌های کنوانسیون بین‌المللی تالاب‌ها همسو است. از این‌رو، زریوار بیشتر پهنه‌ای تالابی است تا دریاچه. این تالاب کم‌مانند در 20 بهمن‌ماه 1389 خورشیدی به‌عنوان بیست و پنجمین تالاب ایران در فهرست میراث طبیعی کشور جای گرفت؛ افزون‌بر اینکه در سال 1388 نیز پناهگاه حیات‌وحش ایران دانسته شده بود.
تالاب زریوار در سه کیلومتری باختر شهر مریوان، در استان کردستان، و در رشته کوه‌های زاگرس، در میان دره‌ای درازدامن آرمیده است. فاصله‌ی آن با شهر سنندج، مرکز استان، 130 کیلومتر است. درازای تالاب به پنج کیلومتر می‌رسد و پهنای آن نزدیک به 6/1 کیلومتر است. ژرفای زریوار نیز در ژرف‌ترین بخش بیش از پنج متر است. این تالاب در بلندای 1285 متری از سطح دریا جای گرفته است. گفتنی است که شهر مریوان با میانگین سالانه‌ی بارندگی بیش از 800 میلی متر، پُرباران‌ترین شهر استان کردستان است. از این‌رو تالاب زریوار همواره سیراب از بارش‌های سالیانه است.
آب تالاب زریوار از شماری چشمه‌های خودجوش در کف آن به‌دست می‌آید. آب شدن برف کوه‌های پیرامون نیز در برآورده کردن آب تالاب نقش بسزایی دارد. نکته این‌جاست که آب هیچ رودخانه‌ای به درون زریوار نمی‌ریزد و اکوسیستم پیچیده و بی‌مانندی دارد. تالاب زریوار کانون جای‌گیری آب‌های سطحی حوضه‌ی خود است و از انگشت‌شمار تالاب‌های آب‌شیرین است که هیچ رودخانه‌ی همیشگی‌ای (:دائمی) در برآوردن آب آن نقش ندارد.
زریوار در فصل زمستان پوشیده از برف است و به‌سبب سرد بودن هوا و شیرین بودن آب تالاب، سطح آن یخ می‌زند. اما تابستان‌هایی معتدل دارد.
نام تالاب زریوار در گویش بومی «زریبار» است. «زری» به چم دریاچه است و «وار» پسوندی به چم «کنار» است. پس زریوار «کنار دریاچه» معنی می‌دهد. به هر روی، این نام پیشینه‌ای تاریخی دارد.
در زبان بومی‌های آن گستره، افسانه‌هایی درباره‌ی زریوار جاری است. برای نمونه، چنین باور دارند که گنجی در کف تالاب پنهان است و می‌گویند از همین روست که نام آن را «زریوار» گذاشته‌اند. شماری دیگر بر این باورند که در گذشته‌های بسیار دور شهری پهناور در زیر زمین تالاب بوده است و مردمان بسیاری در آن زندگی می‌کرده‌اند.
از شگفتی‌های تالاب زریوار، جزیره‌های رونده (:متحرکی) است که از ریشه‌های درهم تنیده‌ی نی و گیاهان پیرامون تالاب تشکیل شده‌اند و در میانه‌ی تالاب دیده می‌شوند. گاه گستره‌ی این جزیره‌های کوچک به 20 متر هم می‌رسد.
تالاب زریوار در سه کیلومتری باختر شهر مریوان، در استان کردستان، و در رشته کوه‌های زاگرس، در میان دره‌ای درازدامن آرمیده است. فاصله‌ی آن با شهر سنندج، مرکز استان، 130 کیلومتر است. درازای تالاب به پنج کیلومتر می‌رسد و پهنای آن نزدیک به 6/1 کیلومتر است. ژرفای زریوار نیز در ژرف‌ترین بخش بیش از پنج متر است. این تالاب در بلندای 1285 متری از سطح دریا جای گرفته است. گفتنی است که شهر مریوان با میانگین سالانه‌ی بارندگی بیش از 800 میلی متر، پُرباران‌ترین شهر استان کردستان است. از این‌رو تالاب زریوار همواره سیراب از بارش‌های سالیانه است.
آب تالاب زریوار از شماری چشمه‌های خودجوش در کف آن به‌دست می‌آید. آب شدن برف کوه‌های پیرامون نیز در برآورده کردن آب تالاب نقش بسزایی دارد. نکته این‌جاست که آب هیچ رودخانه‌ای به درون زریوار نمی‌ریزد و اکوسیستم پیچیده و بی‌مانندی دارد. تالاب زریوار کانون جای‌گیری آب‌های سطحی حوضه‌ی خود است و از انگشت‌شمار تالاب‌های آب‌شیرین است که هیچ رودخانه‌ی همیشگی‌ای (:دائمی) در برآوردن آب آن نقش ندارد.
زریوار در فصل زمستان پوشیده از برف است و به‌سبب سرد بودن هوا و شیرین بودن آب تالاب، سطح آن یخ می‌زند. اما تابستان‌هایی معتدل دارد.
نام تالاب زریوار در گویش بومی «زریبار» است. «زری» به چم دریاچه است و «وار» پسوندی به چم «کنار» است. پس زریوار «کنار دریاچه» معنی می‌دهد. به هر روی، این نام پیشینه‌ای تاریخی دارد.
در زبان بومی‌های آن گستره، افسانه‌هایی درباره‌ی زریوار جاری است. برای نمونه، چنین باور دارند که گنجی در کف تالاب پنهان است و می‌گویند از همین روست که نام آن را «زریوار» گذاشته‌اند. شماری دیگر بر این باورند که در گذشته‌های بسیار دور شهری پهناور در زیر زمین تالاب بوده است و مردمان بسیاری در آن زندگی می‌کرده‌اند.
از شگفتی‌های تالاب زریوار، جزیره‌های رونده (:متحرکی) است که از ریشه‌های درهم تنیده‌ی نی و گیاهان پیرامون تالاب تشکیل شده‌اند و در میانه‌ی تالاب دیده می‌شوند. گاه گستره‌ی این جزیره‌های کوچک به 20 متر هم می‌رسد.
تالاب زریوار کردستان
پوشش گیاهی زریوار بیشتر درخت بلوط است. گلابی وحشی، زالزالک و بادام نیز در آن پهنه دیده می‌شوند. بارهنگ آبی، گونه‌های نی، پیچک، سیپروس (گیاهی چتری)، سازو(گیاهی گندمی)، بوریا، جگن، پرطاووسی سنبله‌ای، بارهنگ آبی، هفت‌بند آبی و نعناع را هم باید به آن گیاهان افزود. این گیاهان ویژگی‌های یگانه‌ای دارند و همواره از ارزش بسیاری در پژوهش‌های گیاه‌شناسی برخوردارهستند. شماره کمی نیلوفر آبی هم در تالاب زریوار دیده می‌شود. گیاهان تالاب هم به 271 گونه می‌رسد.
آبزیان و پرندگان زریوار نیز پرشمارند. در این تالاب هشت گونه ماهی، 30 گونه پستاندار، نزدیک به 100 گونه پرنده‌ی کوچ‌رو و بومی، سه گونه خزنده، شش گونه جونده و سه گونه دوزیست شناخته شده‌اند.
گونه‌های آبزی، مانند عروس‌ماهی، سیاه‌ماهی، ماهی‌کپور و گونه‌ای ماهی‌میگوی بزرگ پیکر نیز در تالاب زریوار زندگی می‌کنند یا پیشتر زندگی می‌کرده‌اند. یک گونه مارماهی، پنج گونه فیتوپلانکتون (گونه‌ای که توان خودپرورندگی دارد) و 17 گونه زئوپلانکتون (جانوری ذره‌بینی) نیز در تالاب زریوار شناسایی شده‌اند.
پرندگان سرحنایی و سرسبز، بوتیمار، چنگر، پرستوی دریایی و حواصیل خاکستری نیز در پهنه‌ی تالاب به فراوانی به‌چشم می‌خورند. در سال‌های گذشته اردک سرسفید نیز که گونه‌ی جهانی در حال نابودی است، در زریوار دیده شده است. پرندگان کوچ‌رو زریوار در راه خود از شمال به جنوب، زمانی را در این تالاب بسر می‌برند و با کاسته شدن از دمای هوا به سوی گستره‌های گرمتر می‌روند. اما شماری از آن‌ها زمان بیشتری در زریوار می‌مانند و برخی نیز دیرتر آن‌جا را ترک می‌کنند. با این همه گونه‌هایی از پرندگان هستند که سراسر زمستان را در تالاب زریوار می‌گذرانند. به هر‌روی، به‌سبب نبود تالاب‌های همیشگی در آن گستره، زیستگاه زریوار نقش به‌سزایی در زمستان‌گذرانی پرندگان کوچ‌رو دارد. زریوار دارای بیش از 30 گونه پرنده‌ی بومی و کوچ‌رو است که 14 گونه‌ی آن بومی است.
پستاندارنی مانند گربه‌ی وحشی، گراز، خوک، روباه، خرگوش و شغال نیز در پیرامون تالاب به‌سر می‌برند. جانور کمیابی به نام «شنگ» نیز در این تالاب دیده شده است. شنگ جانوری گوشتخوار است.
تالاب زریوار کارکردهای اکولوژیکی دارد که یکی از آن‌ها تنظیم رژیم آبی آن پهنه است. این تالاب با گوناگونی (:تنوع) زیستی خود زیستگاه بسیار مناسبی برای حیات‌وحش به‌شمار می‌رود. چشم‌انداز زیبا، صید ماهی و توانمندی‌های گردشگری آن نیز درخور یادآوری است.
اما تالاب زریوار با دشواری‌هایی دست به‌گریبان است. ساخت دایک خاکی (: توده‌هایی که برای جلوگیری از سرریز رودخانه ساخته می‌شود) در سال 1374 در سرریز تالاب، سدی برای تخم‌ریزی برخی از گونه‌های بومی این گستره شد. بدان اندازه که به نابودی گونه‌ی مارماهی، عروس‌ماهی و سیاه‌ماهی زریوار انجامید. آوردن ماهی آمور و فیتوفاگ (از گونه‌های پرورشی ماهی کپور) به تالاب نیز بر گونه‌های بومی آن اثر ناگواری گذاشت. برداشت بی‌رویه نیلوفر آبی برای بهره‌بری‌های دارویی نیز سبب کاهش شمار پرندگان کنارآبزی و از میان رفتن آشیانه‌ی آن‌ها شد. بومی‌ها گاه گونه‌های زینتی به تالاب می‌افزایند که اکولوژیک آن را دگرگون می‌سازد.
آبزیان و پرندگان زریوار نیز پرشمارند. در این تالاب هشت گونه ماهی، 30 گونه پستاندار، نزدیک به 100 گونه پرنده‌ی کوچ‌رو و بومی، سه گونه خزنده، شش گونه جونده و سه گونه دوزیست شناخته شده‌اند.
گونه‌های آبزی، مانند عروس‌ماهی، سیاه‌ماهی، ماهی‌کپور و گونه‌ای ماهی‌میگوی بزرگ پیکر نیز در تالاب زریوار زندگی می‌کنند یا پیشتر زندگی می‌کرده‌اند. یک گونه مارماهی، پنج گونه فیتوپلانکتون (گونه‌ای که توان خودپرورندگی دارد) و 17 گونه زئوپلانکتون (جانوری ذره‌بینی) نیز در تالاب زریوار شناسایی شده‌اند.
پرندگان سرحنایی و سرسبز، بوتیمار، چنگر، پرستوی دریایی و حواصیل خاکستری نیز در پهنه‌ی تالاب به فراوانی به‌چشم می‌خورند. در سال‌های گذشته اردک سرسفید نیز که گونه‌ی جهانی در حال نابودی است، در زریوار دیده شده است. پرندگان کوچ‌رو زریوار در راه خود از شمال به جنوب، زمانی را در این تالاب بسر می‌برند و با کاسته شدن از دمای هوا به سوی گستره‌های گرمتر می‌روند. اما شماری از آن‌ها زمان بیشتری در زریوار می‌مانند و برخی نیز دیرتر آن‌جا را ترک می‌کنند. با این همه گونه‌هایی از پرندگان هستند که سراسر زمستان را در تالاب زریوار می‌گذرانند. به هر‌روی، به‌سبب نبود تالاب‌های همیشگی در آن گستره، زیستگاه زریوار نقش به‌سزایی در زمستان‌گذرانی پرندگان کوچ‌رو دارد. زریوار دارای بیش از 30 گونه پرنده‌ی بومی و کوچ‌رو است که 14 گونه‌ی آن بومی است.
پستاندارنی مانند گربه‌ی وحشی، گراز، خوک، روباه، خرگوش و شغال نیز در پیرامون تالاب به‌سر می‌برند. جانور کمیابی به نام «شنگ» نیز در این تالاب دیده شده است. شنگ جانوری گوشتخوار است.
تالاب زریوار کارکردهای اکولوژیکی دارد که یکی از آن‌ها تنظیم رژیم آبی آن پهنه است. این تالاب با گوناگونی (:تنوع) زیستی خود زیستگاه بسیار مناسبی برای حیات‌وحش به‌شمار می‌رود. چشم‌انداز زیبا، صید ماهی و توانمندی‌های گردشگری آن نیز درخور یادآوری است.
اما تالاب زریوار با دشواری‌هایی دست به‌گریبان است. ساخت دایک خاکی (: توده‌هایی که برای جلوگیری از سرریز رودخانه ساخته می‌شود) در سال 1374 در سرریز تالاب، سدی برای تخم‌ریزی برخی از گونه‌های بومی این گستره شد. بدان اندازه که به نابودی گونه‌ی مارماهی، عروس‌ماهی و سیاه‌ماهی زریوار انجامید. آوردن ماهی آمور و فیتوفاگ (از گونه‌های پرورشی ماهی کپور) به تالاب نیز بر گونه‌های بومی آن اثر ناگواری گذاشت. برداشت بی‌رویه نیلوفر آبی برای بهره‌بری‌های دارویی نیز سبب کاهش شمار پرندگان کنارآبزی و از میان رفتن آشیانه‌ی آن‌ها شد. بومی‌ها گاه گونه‌های زینتی به تالاب می‌افزایند که اکولوژیک آن را دگرگون می‌سازد.
تالاب زریوار کردستان
نی‌زاری‌های زریوار هم گسترش بی‌رویه پیدا کرده‌اند و مهمان ناخوانده‌ی این پهنه شده‌اند. نیزارها پناهگاهی برای پرندگان و حیات‌وحش زریوار به شمار می‌روند اما رشد آن‌ها به‌سبب داخل شدن فاضلاب روستاها و بخشی از شهر مریوان به تالاب زریوار، دشواری‌ای است که باید به آن بیشتر نگریسته شود. هرچند بررسی‌ها و پژوهش‌های تیم کارشناسی دانشگاه کردستان نشان داده است که رشد نیزارها در تالاب زریوار در 30 سال گذشته خطری برای آن ندارد و آن چه سبب نگرانی است ورود فاضلاب‌ها به درون تالاب است. از این‌رو، لایروبی تالاب زریوار اهمیت بسیار دارد.
حفر چاه‌های بسیار و بهره‌برداری بیش از اندازه از آب تالاب نیز بر دشواری های زریوار افزوده است. ساخت سد خاکی در بخش جنوبی تالاب سبب داخل شدن شن و فضولات حیوانی و انسانی روستاهای پیرامون به آن شده است. از این‌رو، ستادی برای نجات‌بخشی و باززنده‌سازی (:احیا) تالاب زریوار تشکیل شد.
در دی‌ماه سال 1396 خورشیدی نیز 30 هکتار از سطح نیزارهای تالاب زریوار دچار آتش‌سوزی شد. افزوده شدن زمین‌های کشاورزی در پیرامون تالاب و چرای بی‌رویه‌ی دام‌ها که بر رویش‌گاه‌های آن پهنه اثر ویرانگری خواهد گذاشت، از دیگر دشواری‌هاست. همه‌ی این نمونه‌ها زریوار را دچار دگرگونی‌های زیست محیطی کرده است که می‌تواند زندگی آن را به خطر بیندازد.
حفر چاه‌های بسیار و بهره‌برداری بیش از اندازه از آب تالاب نیز بر دشواری های زریوار افزوده است. ساخت سد خاکی در بخش جنوبی تالاب سبب داخل شدن شن و فضولات حیوانی و انسانی روستاهای پیرامون به آن شده است. از این‌رو، ستادی برای نجات‌بخشی و باززنده‌سازی (:احیا) تالاب زریوار تشکیل شد.
در دی‌ماه سال 1396 خورشیدی نیز 30 هکتار از سطح نیزارهای تالاب زریوار دچار آتش‌سوزی شد. افزوده شدن زمین‌های کشاورزی در پیرامون تالاب و چرای بی‌رویه‌ی دام‌ها که بر رویش‌گاه‌های آن پهنه اثر ویرانگری خواهد گذاشت، از دیگر دشواری‌هاست. همه‌ی این نمونه‌ها زریوار را دچار دگرگونی‌های زیست محیطی کرده است که می‌تواند زندگی آن را به خطر بیندازد.
خبرنگار امرداد: بامداد رستگار
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر