جشن سده پس از نوروز، یکی از باارزش‌ترین و باستانی‌ترین آیین‌های ایرانیان است. آرمانِ این نوشتار، نگاهی نوین بر جنبه‌هایی انسان‌شناختی از کشف چگونگی افروختن و نگهداری آتش به‌دست انسان است.
تاکنون پافشاری بیشتر بر روی ریشه و چگونگی پیدایش جشن سده بوده است و به ارزش و جایگاه آتش در پیدایش و تکامل تاریخ انسان که بسیاری از دگرگونی‌ها و پیشرفت‌های پیش و پس از تاریخی درپی آن بوده است، کمتر توجه شده است. ریشه‌ی جشن سده را به پیدایش آتش و خاستگاه آن را به‌جایی در سرزمین باستانی ایران‌زمین(فرمان‌روایی پیشدادیان) وابسته دانسته‌اند(برای نمونه:هاشم رضی، 1358).
سرچشمه‌های آتش، پیش از دستی‌شدن آن توسط انسان
آتش‌های برخاسته از واکنش‌ها و فرآیندهای طبیعی، امروزه نیز در گوشه و کنار کره زمین پدید می‌آیند که براین پایه‌اند: آتش‌های گرم بادی در جنگل‌ها و مراتع؛ آتش‌های آتشفشان‌ها و پرتابه‌های آتشفشانی؛ آتش‌های آذرخش‌ها(صاعقه)؛ آتش‌های ناگهانی برآمده از برخورد شخانه‌ها(شهاب‌سنگ‌ها) و در پایان آتش‌های برآمده از لجن مرداب‌ها در اثر سوختن گازهای شیمیایی.(1) از ویژگی‌های آتش‌های طبیعی می‌توان زمان و جای نامشخص، محدودیت دسترسی، خطرِ دسترسی و غیرقابل کنترل بودن برخی از انواع آن‌را نام برد. نتیجه این‌که دسترسی به این گونه آتش‌ها بسیار اندک و اتفاقی است.
سرچشمه جشن سده و چرایی ماندگاری آن
آن‌چه می‌دانیم این است که ریشه‌ی جشن سده در شادی و هیجان بیش‌از اندازه‌ی آد‌می در رام‌کردن آتش نهفته است. موضوع اصلی رام‌شدن آتش به‌دست انسان بوده است یا به‌سخنی دیگر، یادگیری چگونگی افروختن آتش و دستی کردن(اهلی کردن یا کنترل) آن برای بهر‌ه‌گیری از آن است. به‌راستی که این جشن، یادبودِ یافتن رازِ آتش‌افروزی است. دست‌آوردهای این کشف است که به ماندگاری و پایداری این جشن به‌عنوان یک آیین ملی تا فراملی کمک کرده است.
برخی از ارزشمندترین شوندهای پیدایش و ماندگاری جشن آتش سده در میان ایرانیان و نیز دیگر قوم‌ها، جایگاه ارزشمند مهار آتش در نگاه‌بانی از زندگی انسان و جای زندگی او، در دگرگونی شکل مواد کاربردی(ذوب فلزها، آهن‌گری، شیشه‌گری، ریخته‌گری و…) است. همین‌گونه این مهارت آتش‌افروزی جایگاه ارزش‌مندی در دگرگونی ساختار و چگونگی زندگی شبانه‌روزی انسان مانند ژرف‌شدنِ خواب، دگرگونی حالت ذهنی انسان به‌هنگام خواب، چگونگی خورد و خوراک، دگرگونی در پوشاک و ابزار داشته است(شاو، 2009).
جایگاه آتش در ایجاد تمدن و فرهنگ
” این کشف ارزشمند ایرانیان مرزی بود میان جانورخویی(:توحش) و شهری‌گری(:تمدن)، زیرا انسان پس از کشف آتش، از روشنایی و گرمای آن بهره گرفت، شب‌های تیره را به روشنی تبدیل کرد و از غارنشینی کوچ کرده به شهرنشینی رسید. با نوآوری در کشف آتش، انسان سفال سازی را آغاز کرد وبه آرا‌می‌به شناخت فلزات رسید، چرخ تمدن با سرعتی چشم‌گیر به چرخش درآمد(کورش نیکنام، وبگاه دینی و فرهنگی)(2). از سویی دیگر، به نگاه پروفسور مری بویس(1979) این جشن یادگاری از روزگار کشاورزی نخستین بوده است که در آن در اوج سرما با افروختن آتش در گوشه و کنار مزرعه‌ها و باغ‌ها به جلوگیری از سرمازدگی درختان و گیاهان کمک می‌کرده‌اند. آن‌چه که آشکار نیست زمان و جای درست این رویداد است. بنابر دیدگاهی، از کشف روشِ آتش افروزی توسط آد‌می 800 هزار تا400هزار سال می‌گذرد. ولی درست این است که همانند دیگر یافته‌های انسانی شاید این رویداد در بخش‌های گوناگون زمین یکسان و یک‌زمان روی نداده باشد.
یافته‌های نو درباره‌ی کشفی کهن
پرسش این‌جاست که چگونه آتش و دست‌آموز کردن آن ما را به انسان کنونی دگرگون کرد؟ به نگرش شاو(2009میلادی) و رانگهام و کارمودی(2010 میلادی) شاید ارزشمندترین دگرگونی در زندگی انسان با مهار آتش آغاز شده باشد. اگرچه زمان روشنی برای این رویداد دیده نمی‌شود.
این‌که چگونه انسان غول فرمان‌روا بر زمین شد یا چگونه او از نیروی اندیشیدن برخوردار شد پرسش بنیادین است. راستی چگونه انسان نسبت به جثه‌اش دارای مغزی بزرگ شد؟ از دید پروفسور ریچارد رانگهام(زیست‌شناس و انسان‌شناس آمریکایی) مهار آتش به‌عنوان روشی تازه در زندگی آدمیان نخستین دگرگونی بزرگی در زندگی او پدید آورد. بهره از آتش در پختن مواد خوردنی گیاهی و گوشتی، انباشت کالری هرچه بیشتر را در حجم کم‌تری از خوراک شدنی کرد(شاو، 2009 میلادی؛ رانگهام و کارمودی، 2010 میلادی). پختن خوراک‌ها، سامانه‌ی معده و روده و سازوکار هضم خوراکی بدن انسان را آرام‌آرام دگرگون کرد و با مصرف میزان کمتر خوردنی؛ کالری، پروتیین و چربی بیشتر و موثرتری دریافت کرد. این سازوکار نو، افزایش حجم مغز انسان نسبت به زمان‌‌های پیش را درپی داشت.
برای پختن خوراک فراهم‌کردن یک اجاق یا سنگ‌چین و برای افروختنِ آتش و نگهداری آن به زمان و تیمار انسانی نیاز داشت. از آن‌جا که مرد به شکار می‌رفت و زن به‌شوند(:به‌دلیل) فرزندداری و بارداری کمتر و محدودتر از مرد، جابه‌جا می‌شد، او بود که به کار آتش‌بانی و پخت‌وپز پرداخت. درپی آن، دود و بوی خوراکی که از آتش برمی‌خاست از فاصله‌ای دور احساس شد. این رخ‌داد بیمِ حمله و چپاول را روزافزون می‌کرد. چاره این بود که باید جنس نر به پشتیبانی و یاری جنس ماده می‌آمد. بنابراین نیاز، پیوند خانوادگی در گروه‌های قبیله‌ای پی‌ریزی شد. به‌گونه‌ای که بخش‌بندی کارها به گونه‌ی مردِ شکارچی و نگاه‌بان زن و زنِ پرستار آتش و پزنده‌ی خوراک شد.
درپی چنین نیازی آرام‌آرام با این یاری دو سویه، چرخش‌گاهی(:نقطه عطفی) در زوج‌گزینی یا شریک‌گزینی آد‌می پدیدآمد. روش همسرگزینی آد‌می هم آرام‌آرام به شوندهای اجتماعی از حالت گروهی به شکل محدودتر درآمد و در مواردی حتا به‌گونه‌ی تک جفتی دگرگون شد.
بنابر نگره‌ی رانگهام(2010 میلادی) پختن و کباب کردن، با بالارفتن کالری مواد خوراکی در حجم کمتر نسبت به ماده خام، همراه با پایین‌آوردن میزان و زمان صرف انرژی برای گوارش برای حجمی یکسان از یک ماده خوردنی شوند آن شد تا این کاهش زمانی گوارش، به رشد کار مغزی و بزرگ‌شدن آن کمک کند. بهره‌بردن از آتش در نگاه‌بانی از انسان(در غارها یا دشت‌ها) و در پخت‌وپز و خورد‌وخوراک، امکان یک‌جانشینی را درپی داشت و زمان بیش‌تری برای پرداختن به دیگر کارها مانند گردآوری خوراک، کشاورزی و به‌ویژه اندیشیدن و پرداختن به هنر و آیین‌ها پدید آمد.
برداشت پایانی
سرچشمه این جشن شاید، بسیار پیش‌تر از پیدایش کشاورزی(نزدیک به ده تا یازده هزار سال پیش) بوده باشد و شاید حتا به سال‌های پایانی واپسین مرحله یخ‌چالی(واپسین عصر یخبندان یا وورم) هم باز گردد. فراتر از چیستی ریشه‌ی واژه سده یا جای پیدایش نخستین آن که در گردوغبار تاریخ گم شده است، باید بدانیم آتشی که در میان بیشتر قوم‌ها و ملت‌ها جایگاهی خجسته و برجسته دارد، پس از مهار، چگونه سازوکار زندگی آد‌می را دگرگون کرد و بهبود بخشید و او را در شرایط دشوار یاری رساند. این‌گونه است که آیین‌های آتش در میان قوم‌های گوناگون ارزش می‌یابد. جشن سده یک آیین فراملی باستانی است که تنها ازآنِ زرتشتیان نیست و بایسته است همه‌ی ایرانیان و پارسی‌گوی‌ها و حتا دیگر قوم‌ها با پیشینه‌ی مشترک با قوم‌های فلات ایران در پاس‌داشت بهتر آن هم‌کاری کنند.
امرداد - داریوش مهرشاهی (بازنشسته گروه جغرافیای دانشگاه یزد)
یاری‌نامه:
پورداوود، ا؛ افشار شیرازی، ا؛ حق نظریان، آ؛ دبیرسیاقی، م؛ ستوده، م؛ صفا؛ ذ؛ کربن ،هانری؛ کیوانپور مکری، م؛ مشکور، م.ج؛ معین، م و مقربی، م(1324): جشن سده. انجمن ایران شناسی، شماره 2.رویه 117.
رضی،هاشم (1358): گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان. انتشارات سازمان فروهر جوانان زرتشتی تهران.
Jonathan Shaw (2009, Nov-Dec): Evolution by Fire. Harvard Magazine, v.? (Online source at: http://harvardmagazine.com/2009/11/cooking-and-human-evolution).
Mary Boyce (1979): Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices (Library of religious beliefs and practices). London: Routledge/Kegan Paul.
Wrangham, Richard W., and Rachel Naomi Carmody (2010): Human adaptation to the control of fire. Evolutionary Anthropology 19(5): 187–199.
- به منابع متعدد محیط زیست شناسی، زمین شناسی و آب و هواشناسی می توان مراجعه نمود.
- http://www.kniknam.com/Fa/Article/ArticleShow.aspx?id=94
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر