ایران من - تالاب‌های گیلان، کم‌مانند با طبیعتی چشم‌نواز

استان گیلان یکی از زیباترین و سرسبزترین گستره‌های ایران است. طبیعت کم‌مانند و جای گرفتن این استان در میان رشته‌کوه‌های البرز و تالش در شمال ایران، از آن پهنه‌ای دلخواه برای گردشگران ساخته است. یکی از دیدنی‌ترین بخش‌های استان گیلان، تالاب‌های آن است.

نام و ویژگی‌های شماری از تالاب‌های استان گیلان چنین است:

تالاب انزلی

تالاب انزلی؛ یکی از مهم‌ترین تالاب‌های جهان است. ارزش زیست‌محیطی و اقتصادی این تالاب چنان است که می‌توان آن را در زندگی اجتماعی استان گیلان دارای اهمیتی حیاتی دانست. افزون‌بر این که از دید پژوهش‌های گیاه‌شناسی و جانورشناسی جایگاه نمایانی دارد؛ تا بدان‌اندازه که آن را «آزمایشگاهی طبیعی» دانسته‌اند. تالاب انزلی مهم‌ترین سرچشمه‌ی تولید و تکثیر ماهیان خاویاری و استخوانی دریای خزر است.
این تالاب در جنوب باختری (:غربی) شهرستان انزلی است و در ساحل آن دو شهر انزلی و آب‌کنار جای گرفته‌اند. گستره‌ی تالاب در فصل‌های زمستان و بهار به 120 کیلومتر مربع می‌رسد و در دو فصل دیگر به 80 کیلومتر کاهش می‌یابد. در درون تالاب انزلی جزیره‌های زیبا و چشم‌نوازی دیده می‌شود. سه پناهگاه حیات وحش نیز در آن هست: سرخانکل (بیش از 1200 هکتار)، سلکه (360 هکتار) و چوکام (449 هکتار). از گستره‌ی حفاظت‌شده‌ی سیاکشم (5200 هکتار) نیز باید نام بُرد که پناهگاه دیگری برای جانداران آن پهنه است.
تالاب انزلی جایی برای تخم‌ریزی آبزیان و زیستگاهی برای پرندگان بومی و کوچ‌رو است. به‌ویژه باید از ماهیان سفید تالاب نام بُرد که نقش به‌سزایی در اقتصاد آن گستره دارند و یکی از منابع مهم خوراکی به‌شمار می‌روند. بیش از 20 گونه ماهی در تالاب انزلی دیده شده است که 11 گونه‌ی آن بومی است. ماهیان کوچنده‌ای مانند ماهی‌سفید و ماهی‌سوف نیز برای تخم‌گزاری به تالاب می‌آیند و دوباره به دریا باز می‌گردند.
در این تالاب کم‌مانند در برخی سال‌ها بیش از 180 هزار پرنده‌ی آبزی و کنار‌آبزی همانند: پلیکان خاکستری، اردک سفید و بلوطی، قو، عقاب تالاب، خوتکا و چنگر شناسایی شده است. در پایان خردادماه نیز لاله‌های دریایی سر از آب برمی‌آورند و چشم‌اندازی بسیار زیبا می‌آفرینند. به آن‌ها باید نیلوفر آبی را هم افزود.
یکی از ویژگی‌های ارزشمند تالاب انزلی جلوگیری آن از درهم‌آمیزی آب لب‌شور دریا با آب شیرین است و از این‌رو، از ارزش زیست‌بومی بسیاری برخوردار است. در این تالاب 100 گونه پرنده سرشماری شده است.

 

تالاب بوجاق

تالاب بوجاق؛ این تالاب نخستین پارک ملی خشکی-دریایی ثبت شده در ایران است. گستره‌ی آن به 3260 هکتار می‌رسد که از آن میان 1600 هکتار گستره‌ای آبی و 160 هکتار دیگر، تالاب و بخشی نیز گستره‌ی خشک است.

تالاب بوجاق در ریزش‌گاه (:مصب) رودخانه‌ی سفیدرود جای دارد و از شمال به دریای خزر و از جنوب به بندر کیاشهر و از باختر به دهستان زیباکنار می‌رسد. این پهنه سایت پرنده‌نگری کشور شناسانده شده است از این‌رو از دید گردشگری جایگاه باارزشی دارد.
پوشش گیاهی تالاب به گیاهان شناور در آب و گیاهان پیرامونی بخش‌بندی می‌شود. پرندگان بسیار کمیابی مانند شناگر بلوطی در این گستره شناسایی شده است. این پرنده تنها دوبار در سراسر کشور دیده شده است. تنها گونه‌ی پستاندار دریایی خزر، به نام فک خزری، نیز در تالاب بوجاق شناخته شده است.
تالاب بوجاق در زمستان‌ها زیستگاه پرندگان کوچ‌رو است. آمارها می‌گویند که 234 گونه پرنده از 49 تیره‌ی گوناگون در این تالاب به‌سر می‌برند. بیش از 10 گونه‌ی این پرندگان درحال از میان رفتن (:انقراض‌) هستند. نام شماری از این پرندگان چنین است: چنگر، فلامینگو، آنقوت، بوتیمار، خوتکا، مرغ سقا، قرقاول، درنا و گونه‌های دیگر. گفتنی است که جوجه‌آوری خوتکای پرسفید در استان گیلان، تنها در تالاب بوجاق گزارش شده است. بخشی از این تالاب به سبب ارزش زیستگاهی آن، به ویژه برای پرندگان کوچ‌رو، تالابی جهانی به‌شمار می‌رود.
آبزیانی مانند ماهی‌سفید، کپور و ماهی‌ کراس هم در تالاب یاد شده به فراوانی دیده شده‌اند.
اما دشواری‌هایی تالاب بوجاق را تهدید می‌کند. اگر چه بوجاق گستره‌ای حفاظت شده است به سبب ناپیدا بودن مرز آن نگاهداری بایسته‌ای از این تالاب و پارک ملی نمی‌شود و آمد و شد گذرندگان در آن بیش از اندازه است. این رفت و آمدها محیط ناامنی برای پرندگان پدید آورده است. ریختن زباله‌هایی که بازیافت نمی‌شوند از دیگر تهدیدهایی است که تالاب بوجاق با آن رودررو است.  نکته‌ی دیگر ویران شدن مرز تالاب با دریای خزر است که سبب بیرون رفتن آب تالاب به دریا می‌شود.

تالاب امیرکلایه

تالاب امیرکلایه؛ این تالاب در بخش شیرجوپشت در شمال شهرستان لاهیجان و در 28 کیلومتری شمال غربی لنگرود آرمیده است. اما گستره‌ی پهناور آن سبب شده که مرزهای تالاب تا شهرستان‌های لنگرود و کیاشهر هم کشیده شود.
پهناوری تالاب امیرکلایه به 1230 هکتار می‌رسد و ژرفای آن نزدیک به 2 متر است. این تالاب تا دریا نزدیک به یک کیلومتر فاصله دارد. آب تالاب شیرین است و پهنه‌ی طبیعی بین‌المللی شناخته می‌شود.
در تالاب امیرکلایه 11 گونه آبزی همانند: گونه‌هایی از اردک‌ماهی، کپور و ماهی سرخ‌باله شناسایی شده است. لای‌ماهی گونه‌ی دیگر و بسیار مهمی از آبزیان این تالاب است که ارزش زیست‌بومی بسیاری دارد.
تالاب امیرکلایه در فصل زمستان پذیرای گونه‌های بسیاری از پرندگان کوچ‌رو است. فلامینگو، قو و غازهای وحشی برخی از پرندگان تالاب‌اند. گونه‌هایی از مارها، قورباغه‌ها و لاک‌پشت‌ها و گونه‌هایی از پستانداران مانند سمور، شغال و گربه‌ی جنگلی هم در پیرامون تالاب به‌سر می‌برند. در گذشته گراز نیز در پیرامون این گستره دیده شده بود اما به‌سبب شکار بی‌رویه، گزارش تازه‌ای از دیده شدن آن در دست نیست.
از پسته‌ی دریایی تالاب امیرکلایه هم باید یاد کرد که باارزش‌ترین گیاهی است که در این تالاب رشد می‌کند. نیلوفرهای سفیدآبی نیز زیستگاهی در این تالاب زیبا دارند.
از ویژگی‌های تالاب امیرکلایه این است که از انگشت‌شمار تالاب‌های آب شیرین است که فاصله‌ی آن تا دریا تنها یک کیلومتر است.

تالاب استیل آستارا

تالاب استیل آستارا؛ این پهنه‌ی تالابی در 7 کیلومتری شهر آستارا و نزدیک به روستای عباس‌آباد جای گرفته است. تالشی‌ها به آن «هستل»، به معنای «آبگیر»، می‌گویند و نزدیک به 138 هکتار گستره دارد. تالاب استیل تالابی آب‌شیرین است و آب آن از چهار رود و بارش‌ها برآورده می‌شود. ژرفای تالاب از یک تا سه متر تغییر می‌کند.
باختر تالاب استیل پوشیده از جنگل و گیاهان سبز است و در خاور آن درختان توسکای شناور دیده می‌شود. چون ریشه‌ی درختان توسکا درون آب است همواره با وزش باد درحال جابه‌جایی‌اند. از این‌رو این تالاب را «تالاب متحرک» هم نامیده‌اند. نکته‌ی درخور توجه تالاب استیل آن است که 13 متر پایین‌تر از دریا است.
پرندگانی مانند چینیگر نوک‌سرخ و آبزیانی مانند کپور و اردک‌ماهی در این تالاب دیده می‌شوند. گونه‌های جانوری و گیاهی تالاب استیل به 80 گونه می‌رسد.
از دشواری‌هایی که زندگی تالاب را تهدید می‌کند برداشت بی‌رویه آب از آن است. گفتنی است که تالاب استیل تامین‌کننده‌ی بیش از صد هکتار از زمین‌های شالیکار شهر آستارا است. خانه‌هایی هم میان تالاب ساخته شده‌اند که سبب هراس پرندگان تالاب می‌شوند.

تالاب سوستان لاهیجان

تالاب سوستان؛ در بخش جنوبی شهرستان لاهیجان و در روستایی به نام سوستان جای دارد. پیرامون تالاب را نیزار فراگرفته است. تالاب سوستان دارای آب شیرین است و در پاییز و زمستان چشم‌اندازی از بارش برف و باران بر زیبایی آن می‌افزاید. از ویژگی‌های یگانه‌ی آن نیز می‌توان رویش پسته‌ی دریایی را برشمرد. از ماه اردیبهشت تا شهریور سطح تالاب پوشیده از نیلوفرهای آبی است.

تالاب سیاه‌درویشان

تالاب سیاه‌درویشان؛ این تالاب در روستایی به همین نام جای دارد و فاصله‌ی آن تا تالاب انزلی اندک است. تالاب سیاه‌درویشان از زیباترین تالاب‌های استان گیلان و زیستگاه پرندگانی مانند کیلار، فیلوش و خوتکای پرسفید است.
چراگاه‌های پیرامون تالاب از دیگر ویژگی‌های آن است. رودهای بسیاری که از بلندی‌های فومن و ماسال سرچشمه می‌گیرند، به تالاب سیاه‌درویشان می‌ریزند.

تالاب عینک رشت

تالاب عینک رشت؛ این تالاب از آن‌رو به این نام شناخته می‌شود که در عکس‌های هوایی به شکل عینک دیده می‌شود. تالاب عینک در باختری‌ترین بخش شهر رشت جای دارد و بزرگ‌ترین تالاب شهری ایران است.
تالاب عینک دومین تالاب بزرگ گیلان است و درازای آن 5000 متر و پهنای آن 150 متر است. گذر جاده‌ی خاکی و کانال آب، تالاب را به دو بخش باختری و خاوری بخش‌بندی کرده است.
گیاهانی همانند نی پیرامون تالاب عینک روییده است. هم‌چنین سطح تالاب پوشیده از جلبک‌های مردابی است. بدان‌گونه که در پاره‌ای زمان‌ها سطح تالاب به رنگ سبز دیده می‌شود.
در گذشته درختانی همانند انار وحشی، ازگیل، خیزران، گالی و ارمک در پیرامون این تالاب می‌رویدند اما اکنون به‌سبب توسعه‌ی شهری از میان رفته‌اند. تالاب عینک زیستگاه پرندگان کوچ‌رویی است که از سیبری به سوی این گستره می‌آیند.
دشواریی‌هایی تالاب عینک را تهدید می‌کند؛ همانند رویش گیاه زیانباری به نام سنبل آبی که اکسیژن آب را می‌گیرد و موجودات آبزی را به نابودی می‌کشاند. از سوی دیگر گسترش ساخت و سازها و انباشت زباله‌های شهری زیست تالاب را دشوارتر کرده است.

تالاب کیا‌کلایه

تالاب کیاکلایه؛ این تالاب در لنگرود جای دارد و از یک سو به شهر لنگرود و جاده‌ی رامسر- رشت و از سوی دیگر به شالیزارها و کوهپایه‌ها راه می‌برَد. پهناوری آن به 300 هکتار می‌رسد و با گوناگونی گونه‌های زیستی خود از غنی‌ترین تالاب‌های استان گیلان به شمار می‌رود. گفتنی است که پروژه‌هایی مانند ساخت جاده کمربندی و ساخت پیست موتورسواری این تالاب را با خطر روبه‌رو کرده است.

تالاب جوکندان

تالاب جوکندان؛ در گستره‌ی تالش است و در خاور دهستان جوکندان جای دارد و پهناوری آن به 60 هکتار می‌رسد. آب تالاب جوکندان شیرین است و رویشگاه درختان نی و توسکا به شمار می‌رود. گفتنی است که هنگام موج‌دار شدن دریا، آب آن درون تالاب جوکندان می‌ریزد. برداشت بی‌رویه‌ی شن و ماسه، صیدهای غیرمجاز و آمد و شد وسایط نقلیه، از نمونه‌هایی است که تالاب جوکندان را آسیب‌زا ساخته است.

تالاب آق آستارا

تالاب آق آستارا؛ در میانه‌ی بخش لوندویل و بخش مرکزی شهرستان آستارا دیده می‌شود. در گذشته پهناوری آن به 100 هکتار می‌رسید. اما اکنون این پهنه کاهش یافته است. یکی از شوندهای آن برداشت بی‌رویه از آب تالاب برای کارهای کشاورزی، پایمال کردن حق‌آبه‌ی تالاب و برداشت بسیار از شن و ماسه‌ی تالاب است. در تالاب آق آستارا بیش از 60  گونه پرنده‌ی زمستان‌گذران و کوچ‌رو شناسایی شده است.

تالاب چاف

تالاب چاف؛ چاف از توابع لنگرود است. تالاب چاف در 13 کیلومتری شهر لنگرود جای دارد. تالاب چاف گستره‌ی طبیعت‌گردی شناخته می‌شود و منطقه‌ای شکارممنوع است.

تالاب سیاه‌کشیم

تالاب سیاه‌کِشیم؛ در جنوب تالاب انزلی جای گرفته و 3515 هکتار پهنا دارد. این تالاب جای زمستان‌گذرانی شمار زیادی از پرندگان، مانند مرغابی، چنگر، حواصیل و غازها است.
از دیگر تالاب‌های استان گیلان به این نام‌ها می‌توان اشاره کرد: تالاب کهنه‌گوراب فومن، تالاب سِلِکه، تالاب سرخانکل انزلی، تالاب سیاه‌رود رودبار، تالاب مرگستان صومعه‌سرا و تالاب خطیب سراگوراب فومن.

خبرنگار امرداد: بامداد رستگار