درختان کهن‌سال درسرزمین پارس بازگفت‌های(:روایت‌های) بسیار دارند. بازگفت‌های تلخ و شیرین. بازگفت‌هایی که گاه با پیروزی آمیخته است گاه با شکست. می‌شود در سایه‌سارشان پای داستان‌های آنها نشست و از درد دلشان شنید . دردهایی که تنها به‌دست انسان رقم می‌خورد. می‌سوزانند ، می‌بُرند و یا دلشان هوای یادگاری نوشتن با تیزی چاقو بر تنه‌ی پرسخاوت درخت می‌کند . انسانی که گاه با ساختمان‌سازی و گاه با بدسلیقگی باعث بریدن درختان کهن‌سال می‌شود.
در گستره‌ی کوهستانی دنا، در استان کهگیلویه و بویراحمد، هر آنچه به زمین ما رنگ و تازگی می‌بخشد و چشم‌نوازش می‌سازد، می‌توان دید. تابلویی نقش‌درنقش و فریباست که بی‌دریغ دامن گسترده است. از آن جلوه‌گری‌ها، دریاچه‌های فصلی دنا نمایان‌تر و فراوان‌تر هستند.
در میان دریاچه‌های ایران، «دریاچه سقالکسار» در استان سبز در سبز گیلان، در پاکیزگی زبانزد است. هر پهنه‌ی آبی‌ای، اگر ساکن و بی‌حرکت باشد، گمان آلودگی آن می‌رود. آب، تنها زمانی پاک و نیالوده خواهد بود که جاری باشد. اما دریاچه‌ی سقالکسار از این قانون پیروی نمی‌کند.
در دامنه‌ی رشته کوه زاگرس، در شهر سبز سپیدان، در استان فارس، دریاچه‌ای به نام «بَرم فیروز» دیدنی‌ها به آن گستره بخشیده است. تنها 15 کیلومتر آن سوتر از سپیدان این دریاچه را می‌توان دید. اما برای رسیدن به آنجا و بهره‌بردن از طبیعت هزار نقش‌اش، باید از راهی پُر از شیب‌وفراز و کوهستانی گذشت؛ راهی که با هر گام، بلندایی افزون‌تر می‌گیرد.
ماجرایی که بر دریاچه‌ی ارومیه رفته است، شگفت‌آور و غم‌انگیز است. باور کردنی نیست دریاچه‌ای را که در ارزش و اهمیت آن تردیدی نیست، بدان سادگی و از سر بی‌برنامگی و کارهای شتاب‌زده و نسنجیده، به حال و روزی انداختیم که هر آن بیم مرگ آن می‌رود.
آنچه بر سر «دریاچه ارومیه» آمده است، داستان دور و دراز و غم‌انگیزی است که به‌سادگی نمی‌توان از کنار آن گذشت. از این‌رو، در بخش نخست به ویژگی‌ها و ارزش‌های بی‌مانند این دریاچه خواهیم پرداخت؛ یا به سخن دیگر: آن‌گونه که پیش‌تر بوده است؛ و در بخش دوم از بحران مرگ‌زایی یاد می‌کنیم که چندین سال است گریبان دریاچه ارومیه را گرفته است. به دیگر سخن: دریاچه‌ی ارومیه آن‌گونه که اکنون هست.
دیگر دشوار بتوان وعده‌ها را باور کرد. خشک شده است و شاید امیدی به زندگی دوباره‌اش نباشد. سدهای بلندی که چنگ در گلویش انداختند، جان دادنش را از دور نگاه کردند، بی آنکه خم به ابرو بیاورند و دل‌های سنگی‌شان بلرزد. گفتیم: کاری باید کرد. گفتند: هنوز دیر نیست!
شهرستان زرین‌دَشت در جنوب خاوری (:شرقی) سرزمین جاویدان پارس جای دارد. مرکز این شهرستان، شهر حاجی‌آباد است. شهری که به اَنگیزه‌ی کشف تپه‌های باستانی نامدار به تُل سِفیدک در دهه‌ی 50 خورشیدی بر سر زبان‌ها اُفتاد که دیرینگی آن به دوره‌ی ساسانیان می‌رسید و یکی از استقرارگاه‌های مهم این دوران تاریخی در سرزمین پارس به شمار می‌آید و دستاوردهای اَرزنده‌ای از کاوش‌های باستان‌شناسی در آن به‌دست آمده که امروزه در موزه‌ی ایران باستان نگهداری می‌شود.
دومین فصل کاوش گستره‌ی گبری به انجام رسید. «محوطه گبری مود» در دشت مود، دربردارنده‌ی دو تپه با بلندای کم و نزدیک به‌هم است که تپه‌ی شمالی دارای بلندای بیشتری در سنجش با تپه‌ی جنوبی است. این تپه در سال ۱۳۷۶ خورشیدی، از سوی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان گمانه‌زنی و تعیین حریم شد و در سال ۱۳۸۱ با شماره ۶۳۶۴ در فهرست میراث ملی به ثبت رسید.
سومین فصل کاوش محوطه‌ی سوغانلو 4، در حوضه‌ی سد «کانی سیب» پیرانشهر استان آذربایجان غربی ، به شناسایی 10 فضای معماری و گورهایی با خاکسپاری‌های انجامید که دارای ویژگی‌ها و ساختار معماری همانندی هستند. محوطه‌ی سوغانلو 4، از مهمترین استقرارگاه‌های حوضه‌ی آبگیر سد کانی سیب پیرانشهر در یک دره‌ی میانکوهی باریک و بر روی بلندی‌های طبیعی جای گرفته است.
معماری خیابانی معاصر اصفهان که ره‌آورد نوجویی (:تجدد) و آمیختگی آن با تزیینات معماری و بازتاب پیشینه‌ی فرهنگی ایران است، اکنون در حال فراموشی و نابودی است که با پافشاری کنشگران میراث فرهنگی و مدیران شهری، هیچ برنامه‌ای برای سامان‌مندکردن معماری خیابانی و نمایش آن در شهرموزه‌ی اصفهان دیده نمی‌شود.
دریاچه‌های شور ایران کم‌شمار نیستند، اما نه به شوری دریاچه-تالاب «میقان». ذره‌ای از آب این دریاچه را نمی‌توان چشید؛ از بس شور است. با این همه زیستگاهی شیرین برای پرندگان و حیات‌وحش پیرامون دریاچه است. پس، شوری آب میقان را باید به شیرینی پناه دادن به جاندارانش بخشید.
2499 سال پیش در چنین روزی، در سال 80 شاهنشاهی (479 پیش از میلاد)، یک سال و چند هفته پس از جنگ سالامیس، ناوگان ایران در دماغه‌ی میکال (جزیره آموس ـ دریای اژه) دسته‌ای از کشتی‌های جنگی سه ردیف پاروزَنِ اتحادیه‌ی یونانیان را به دام انداخت و نابود کرد.
کاریزهای (:قنات‌های) ایران بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین هستند که نشان از هوش نیاکان ما در بهره‌مندی و مدیریت آب در سرزمینی کم آب دارد. به این یادمانها که برخی از آنها در فهرست میراث جهانی جای گرفته‌اند آن‌چنان که بایسته است توجه نشده و با چالش‌های فراوان دست‌به گریبان است.
مگر جنگل هم زیر آب می‌رود؟ از طبیعت و چشم‌بندی‌هایش، همه کار برمی‌آید. تنها باید سراپا چشم شد و از بخشوده‌های طبیعت شادی بُرد. از جنگل‌های زیر آب نیز در جهان نام و نشان‌ها می‌توان گرفت؛ از برزیل گرفته تا کامبوج. یک نمونه از این پدیده‌ی شگفت‌انگیز، در زیست‌بوم ایران ما نیز هست؛ در شمال ایران و در پهنه‌ای که زیباتر از آن تصور کردنی نیست.
هیچ‌کس به اندازه‌ی مردم کازرون ارزش «دریاچه پریشان» را نمی‌دانند و عاشقانه دوستش نمی‌دارند. چندین سال است که آرزوی آن مردم رهایی پریشان از خشکی و بی‌آبی شده است؛ آرزویی که به درازا کشیده و سال به سال به خواست و امیدی دشوارتر انجامیده است. پریشان چنان زخم خورده است که زندگی دوباره‌ی آن به رویا می‌ماند، تا حقیقت.
1798 سال پیش در چنین روزی، 26 مهر سال 781 شاهنشاهی (222 میلادی) اردشیر ساسانی پسر پاپک و فرمانروای پارس دستور داد، در ساتراپی (استان) کرمان، شهر «وه اردشیر، وه ارتخشیر» را بسازند.
در دل جنگل‌های شمال ایران، در میان گستره‌ای که جای‌جای آن درختان سرافراشته و انبوه انبوه از برگ‌وبار سایه افکنده‌اند، دریاچه‌ای به زیبایی یک نگین، به دلخواهی یک رویای خوش، دیده می‌شود. این دریاچه را «الندان» می‌نامند؛ درست چند گام آن‌سوتر از روستایی که آن‌هم الندان نام دارد. کاش می‌دانستیم بومی‌ها چرا به دریاچه و روستایشان الندان می‌گویند. جست‌وجوهای ما برای یافتن معنای این واژه به جایی نرسید!
در سال 2007 میلادی، گردشگری استرالیایی به نام «وندی موریسون»، بر آن شد که سرتاسر جاده‌ی تاریخی ابریشم را به همراه همسرش، آلن اسمیت، بپیماید. آن دو سفرشان را آغاز کردند تا به ایران رسیدند. آنها اندکی کمتر از یک ماه در کشور ما بسر بردند و بسیاری از جاذبه‌های گردشگری استان لرستان را هم از نزدیک دیدند.
چگونه می‌توان باور کرد که آن همه زیبایی و نقش‌های دلپذیر در گستره‌ای کوچک از سرزمین ما جای گرفته باشد؟ پهنه‌ای سراسر پوشیده از کوه‌های بلند، دشت‌های فراخ، درختان انبوه، رودخانه‌ها و چشمه‌ساران و آبشارهای سرریز و دریاچه‌هایی به زیبایی دل‌انگیزترین طبیعتی که بتوان تصور کرد. کهگیلویه و بویراحمد چنین ویژگی‌های دلربایی دارد.
دریاچه‌ی شلمزار در استان زیبای چهارمحال و بختیاری دامن گسترده است. با شهرکرد، مرکز استان، 37 کیلومتر فاصله دارد و نزدیک جنوب خاوری شهر شلمزار است. شهر شلمزار مرکز شهرستان کیار است و خود در فریبایی و رنگ‌آمیزی طبیعت، سرآمد شهرهای آن گستره شمرده می‌شود.
سال به سال گذشت و «جازموریان» تکیده‌تر و ناتوان‌تر شد. پیامدهایش گریبان ما را هم گرفت. ریزگردها برخاستند و بیماری چشمی تراخم یکی از ده‌ها گرفتاری شد که جان کندن جازموریان، ما را هم دچار و بیمار کرده بود. آخر سر، نه از کوشش و چاره‌جویی ما، که از مهربانی آسمان بود که باران بارید و خون در رگ‌های جازموریان دوید. سوسوی امیدی در دل‌ها روشن شد و زمین‌های خشک و پوسته پوسته‌ی پیرامون جازموریان، امیدها در دل اندوختند تا زندگیِ به مویی بسته‌ی‌شان، جانی تازه بیابد.
«امید» سال گذشته، ۲۹ مهر ماه، برای زمستان‌گذرانی به تالاب بین‌المللی فریدونکنار کوچ کرده بود. در۸ اسفند ماه پس از ۱۲۹ روز زمستان‌گذرانی در فریدونکنار به سیبری بازگشت و اکنون با آغاز فصل پاییز در انتظار بازگشت این تک درنای سیبری به ایران هستیم تا تنها امید به جمعیت باختری درنای سیبری را بار دیگر در دل بپرورانیم و یک سال دیگر از دیدن آن احساس خرسندی کنیم.
درختان سوخته‌ای که میان دریاچه سر برآورده‌اند و شاخه‌های بی‌برگ و سیاه‌شان را مانند رگ‌های بی‌خون، این‌سو و آن سو پراکنده‌اند، به خیال آدمی راه می‌دهد تا تصویری ترس‌آور در ذهن بسازد و آنجا را قلمرو ناشناخته‌ها گمان ببرد. «دریاچه مَمرَز» تا بوده این گونه بوده است: خیال‌آور، مه‌آلود و آکنده از سکوتی مرموز که به ناگاه صدای پرنده‌ای ناشناس یا غرش حیوانی درنده، سکوتش را می‌شکند و تَن آدمی را می‌لرزاند.
چگونه می‌شود راهی را که سربزیر و آرام، به کوتاهی می‌توان گذر کرد و به پایان آن رسید، پیمودنش ساعتی، شاید هم بیشتر از ساعتی، زمان ببرد؟ آن‌اندازه که گویی که انتهایی ندارد؛ یا ما نمی‌خواهیم انتهایی داشته باشد. نه، شدنی نیست که از زیبایی و تماشایی‌های پیرامون دل کند و جز پیشِ پا را ندید.
بی‌مهری‌ها به سنگ‌نبشته‌ی پهلوی ساسانی نامدار به تَنگ بُراق، همچنان دنباله دارد. یادگار ارزشمند ساسانیان در بدترین شرایط حفاظتی و نگهداری به سر می‌برد و در خطر بزرگی قرار دارد.
114 سال پیش در چنین روزی، 14 مهر سال 2465 شاهنشاهی (1906 میلادی)، نخستین جلسه از نخستین دوره مجلس شورای ملی، در کاخ گلستان با حضور مظفرالدین شاه برگزار و نظام حکومتی ایران پارلمانی سلطنتی (مشروطه) شد.
آدمی جدای از طبیعت نیست؛ بخشی از همین زیستی‌بومی است که در پیرامونش می‌بیند. اینکه گاه از سر نادانی دست به ویرانی طبیعت می‌زند، داستان دیگری است که به سرشت آزمندانه‌ی آدمی برمی‌گردد. گاه طبیعت چنان با زندگی روزمره‌ی آدمی آمیخته و یکی می‌شود که جدایی از آن شدنی نیست. در چنین هنگامی، طبیعت با تاریخ و فرهنگ و هویت آدمیانی که در کنار آن زندگی می‌کنند، گره می‌خورد. از این‌رو، جدایی یا آسیب زدن به آن، بی‌گمان گم کردن بخشی از شناسه‌ی ما خواهد بود.
