ایران و ایرانشهر

Ērān ud Ērānšahr

رهام اشه

پارسی از: مریم تاج‌بخش و بزرگمهر لقمان

واژه‌ی پارسیگِ ērān (ایران) به چمِ «آریاییان» است، و ērānšahr (ایرانشهر) نامِ شاهنشاهیِ ایران بود به روزگارِ ساسانیان.^[۱] شاپور، در سنگ‌نبشته‌ی سه‌زبانه‌‌اش در کعبه‌ی زردشت، خویش را «فرمانروای ایرانشهر»^[۲] شناساند.

ēr پارسیگ از –arya (یا، شاید، –ārya) پارسه (پارسیِ باستان) آید.^[۳] پنج کشورِ ایرانی چنین‌اند:

aⁱrya ’آریایی/ ایرانی‘، tūⁱrya ’تورانی‘، saⁱrima ’سَرمتی‘، sāini ’ساینی‘ و dāhi ’داهی‘.^[۴]

این ایرانیان، یکسره، ازآنِ سرزمینها و کشورهای آریایی نیز بودند و آریایی خوانده می‌شدند^[۵]؛ جدا از سرزمینها و کشورهای ناآریایی^[۶].

سپس‌تر واژه‌ی (pārs(īg ’پارس؛ پارسی‘ برای نامیدنِ همه‌ی مردمان و سرزمینهای آریایی/ ایرانی به کار ‌رفت؛ تا آنجا که نامِ پارس همتای نامِ ایرانشهر شد.^[۷]

گستره‌ی واژه‌ی آریایی/ ایرانی در دو شاخه‌ برنموده ‌شود: شاهی و دینی.

۱. جایی که دادِ^{[=قانونِ]} شاهِ آریایی/ ایرانی^[۸] باشد، آنجا را توان سرزمینِ آریایی/ ایرانی خواند.

۲. آریایی/ ایرانی کسی است که در زمانِ درخور دینِ بهی^[۹] را برگزیده، و کُستی^[۱۰] بسته. آن که «نوزادی» را با بستنِ کُستی به جا نیاورده «ناآریایی» باشد.^[۱۱] آریاییان چنین بهان را از بدان بازشناسند.^[۱۲]

در گروهگانِ^{[=جامعه‌ی]} آرمانیِ آریایی/ ایرانی یگانگیِ نیروی شاهی و دینِ بِه در پناهِ ایزدی آشکار شود؛ این گوهرِ ایزدی x^varǝnah(پارسیـ[ـگ]: فَرّ، farr) خوانده شود، به چمِ «فَرّخی/ فرخندگی» یا «شکوه».^[۱۳] شاه نماینده‌ی سه پیشه^[۱۴] در گروهگانِ آریایی/ ایرانی است، و نیز «دادِ شاه» را بر ناآریاییان گستره‌ی پادشاهی‌اش روا می‌دارد.

پانوشتها

[۱]. ērān < *aryānām ‘سرزمین] ِ آریاییان]’; ērān-šahr < *aryānām xšaθra.  Parth. šahr cē aryān, .سنج: DA 4381; Pers. ērān x^vadāyīh (≈ *aryānām xšaθra), cf. Dk vii, M 657 hanzābišn ī ērān x^vadāyīh az ērān-šahr.

[۲]. ŠKZ 1 ērānšahr x^vadāy ≈ aryānxšahr x^vadāy ≈ τοῦ Ἀριανῶν ἔθνους δεσπότης. Cf. VZ 4.4 manušcihr ērānšahr dahyubed.

[۳]. Av. airya-, OPers. ariya-, Skt. rya–

واژه‌ی آریایی برای سه شاخه‌ی ایرانیان (Perso-Aryans)، هندیان (Indo-Aryans) و سوم‌آریاییان (Gulo-Aryans) به کار رود. این واژه همچنین نشانگرِ زبانهای آریاییان است. داریوشِ بزرگ زبانِ خویش را «آریایی» نامد (DB 4.89).

برای آگاهیِ بیشتر از این سوم‌آریاییان به این جستار رهام اشه درنگرید: ”Imrā, le dieu des Gulois“. ـ گردانشگران

[۴]. Yt 13.143-144 airyanąm dayunąm … tūiryanąm dayunąm … sairimanąm dayunąm … sāininąm dayunąm … dāhīnąm dayunąm. نک. نیز: Bd 106-7.

[۵]. .سنج:  Yt 19.56 airyanąm dayunąm, Dk ix M 792 ērān dehān.

[۶]. .سنج: Yt 19.68 anairyå dahūš, Yt 18.2 anairyå dahāvō, Bd 106 anērān dehān.

[۷]. .برای نمونه نک: Syr. ܒܝܬ ܦܪ̈ܣܝܐ ≈ ērānšahr.

[۸]. Pers. dād ī x^vadāyīh ‘دادِ پادشاهی’, cf. Vd 20.1 Z, J4.

برای نمونه، دادِ شاه در بابلِ هخامنشی:

(OPers. *dāta_h xšāyaθiyahyā, Bab. dātu ša šarri). .سنج: DB 1.23 manā dātā ‘با دادهای من’.

استانِ ساسانیِ بابِل (آسورستان) که در آن شهرهای شاهیِ سلوکیه (بِه‌اردشیر: vehardašēr) و تیسفون جای داشتند، dil ī ērānšahr ’دلِ ایرانشهر‘ خوانده می‌شد. به پورِ خردادبه درنگرید: ثم ابتدیء بذکر السواد اذ کانت ملوک الفرس تسمّیه دل ایرانشهر ای قلب العراق (ابن خرداذبه، المسالک والممالک، لیدن، ۱۸۸۹) ”یادکردمان را از سواد می‌آغازیم که پادشاهانِ پارس بدان «دلِ ایرانشهر» نام داده بودند، اَی^[=یعنی] دلِ عراق“.

[۹]. Av. vaŋ^vhī- daēnā-, Pers. veh dēn, dēn ī veh.

[۱۰]. Av. aiβyåŋhana-, Pers. kustīg.

[۱۱]. .سنج: Dk iii, M 332 abēbann anērīh.

[۱۲]. Pers. vehān  ‘بِهان’. Cf. Dk vi, M 496 kustīg-barišnīh ēd baved ka az vattarān jud baved.

[۱۳]. Av. pištra-, Pers. pēšag.

برپایه‌ی سخنِ توسرِ هیربد این سه پیشه چنین‌اند:

۱) آسرونان و داوران و هیربدان،

۲) ارتشتاران،

۱،۳) دبیران و پزشکان و گوسانان و اخترماران،

۲،۳) واستریوشان (برزیگران) و هودُخشان (پیشه‌وران).

درنگرید به نامه‌ی تَنسَر، ویرایش و گزارشِ رهام اشه، اِرمان، ۱۳۸۲ یزدگردی، رویه‌ی ۹. ـ گردانشگران

[۱۴]. Yt 19.56 ta xvarǝnō isō ya asti airyanąm dayunąm zātanąm azātanąmca yaca aṣaonō zaraθuštrahe

’فَرّی که ازآنِ سرزمینهای آریایی/ ایرانی است، زاده و نازاده، و ازآنِ اشو زردشت است.‘

تارنمای پارسی انجمن