زیست بوم ایران - فیل‌ماهی؛ مروارید سیاه دریای مازندران

گران‌بهاترین ماهی دریای کاسپین است. در دل خود مرواریدی سیاه‌رنگ دارد؛ رشته رشته مرواریدهایی که برای آن سر و دست می‌شکنند. پسند ثروتمندان است و سودآور برای صیدکنندگانش. سرتاسر دریای کاسپین را درمی‌نوردد و کنار بستر دریا آرام می‌گیرد.

برای صیدش چشم‌ها را همه‌سو می‌گردانند و گرفتار تورهای پهن شده‌اش می‌کنند. بی‌سبب نیست که شمار این آبزی روزبه‌روز کاهش می یابد. برای از میان نرفتنش به تکاپو افتاده‌اند. اما نوشدارویی است که گمان نمی‌رود از مرگ و نابودی او جلوگیری کند. مگر آن که زیستگاهش را از آلاینده‌ها پاک کنند و برای خاویار گران‌بهایش، آزمندانه گرفتار تورهای صیادانش نسازند. فیل‌ماهی‌ها چنین روزگار دشواری دارند!

فیل‌ماهی بزرگ‌ترین ماهی دریای خزر است و عمری دراز دارد. این ماهی 118 سال زندگی می‌کند. آنچه به فیل‌ماهی ارزشی بی‌مانند می‌دهد خاویاری است که از صید آن به دست می‌آورند. نزدیک‌به 13 درصد بدن فیل‌ماهی، خاویار است. بدین‌گونه، از یک فیل‌ماهی 80 کیلویی می‌توان 8 تا 10 کیلوگرم خاویار گرفت. بی‌سبب نیست که می‌گویند گران‌بهاترین تولید کره‌ی زمین از این گونه‌ی دریایی به‌دست می‌آید.

خاویار، تخمِ ماهی‌های خاویاری ماده است. دانه‌های سیاه خاویار را از شکم او بیرون می‌کشند و بی آنکه نیاز به پختن داشته باشد، می‌خورند. البته تنها آن‌هایی می‌خورند که توان پرداخت بهای هنگفتش را دارند! خاویاری که از فیل‌ماهی‌ها می‌گیرند گران‌ترین خاویار در سنج با ماهی‌های خاویاری دیگر است. از همین‌روست که به آن «خاویار طلایی» می‌گویند.
در دریای کاسپین چند گونه ماهیان خاویاری زیست می‌کنند: اوزون برون، تاس‌ماهی ایرانی، تاس‌ماهی روسی، شیپ و فیل‌ماهی. بیش از 90 درصد خاویار جهان از همین دریا به دست می‌آید.
اما این ماهیان بسیار ارزشمند، در آستانه‌ی از میان رفتن هستند. هر 5 گونه‌ی ماهی خاویاری دریای خزر در فهرست قرمز «اتحادیه‌ی جهانی حفاظت از طبیعت» و «کنوانسیون منع تجارت گونه‌های در خطر انقراض» جای گرفته است و بیم آن می‌رود که نسل آن‌ها به تمامی از دست برود. وضعیت این ماهیان چنان بحرانی است که کشورهای پیرامون دریای کاسپین تصمیم گرفتند از صید تجاری ماهیان خاویاری این دریا دست بردارند تا شاید چاره‌ای برای جلوگیری نابودی آن‌ها اندیشیده شده باشد.

فیل‌ماهی‌ها بزرگ‌ترین ماهیان آب شیرین جهان هم هستند. پیکر آن‌ها تا اندازه‌ای باریک است و هر چه به سمت دُم می‌رود باریک‌تر هم می‌شود. پوزه‌ی فیل‌ماهی‌ها کوتاه است اما حفره‌ی دهانی بزرگی دارند. پشت بدن آن‌ها خاکستری است؛ پهلوها روشن‌تر است و شکم سفیدرنگ. چیزی میان 14 تا 17 سال زمان می‌بَرد تا فیل‌ماهی بالغ بشود و بتوان از آن خاویار به دست آورد.
میان نر و ماده‌ی فیل ماهی تفاوت چندانی نیست و به سختی می‌توان از ظاهر این ماهی به جنسیت‌ آن پی بُرد. این کار، تنها با دستگاه سونوگرافی شدنی است. در آبان ماه 1396 خورشیدی، به سبب اشتباه در تشخیص جنسیت، یک قطعه فیل ماهی گران‌بهای صید شده در بندر کیان‌شهر آستانه ی اشرفیه به سادگی از میان رفت (خبرگزاری مهر).
فیل‌ماهی‌ها هر 2 یا 3 سال تخم‌ریزی می‌کنند. اما چندان دل‌بستگی به نگهبانی آن‌ها ندارند و رهایشان می‌سازند. آن‌ها در فصل بهار دست به کوچ می‌زنند و گاهی نیز در پاییز. این کوچ برای زادآوری است. فیل‌ماهی‌ها برای تخم‌ریزی نیاز به آب‌هایی با دمای 9 تا 17 درجه سانتی‌گراد دارند.
درازای بدن آن‌ها چه‌بسا به بیش از 4 متر هم برسد و وزن آن‌ها یک تُن است. دوست دارند در ژرفای 70 تا 180 متری به‌سر ببرند و راه خود را به سوی اعماق دریا بکشند تا آنکه نزدیک به سطح آب باشند.
فیل‌ماهی‌ها با انسان‌ها میانه‌ی خوبی دارند؛ اگر صیادان غیرمجاز دست از سر زیستگاه آن‌ها بردارند! آن‌ها از انسان‌ها نمی‌گریزند و خوی آشتی‌جویانه‌ای دارند. تنها با مدیریت درست آب رودخانه‌ها، جلوگیری از ورود آلاینده‌ها و صید بی‌رویه‌ی ماهیان خاویاری است که می‌توان امیدوار بود این گونه‌ی بسیار باارزش دریای ارزشمند بتواند به زندگی خود ادامه دهد.

یک نمونه‌ی دیگر از آسیب‌هایی که فیل ماهی‌ها را تهدید می‌کند، تکثیر و رهاسازی بیش از اندازه‌ی ماهی‌های سفید است. این ماهی‌ها برابری (:تعادل) اکولوژیکی و زنجیره‌ی غذایی فیل‌ماهی و ماهیان دیگر را برهم می‌زنند و سبب کاهش شمار آن‌ها می‌شوند.
زیستگاه اصلی فیل‌ماهی، دریای کاسپین و دریای سیاه است. آن‌ها ماهیانی شکارچی به شمار می‌روند و در به‌دست آوردن خوراک خود اندکی درنده‌اند. این توان را هم دارند که از همان چند ماه آغازین زاده شدن، شکار کنند. فیل‌ماهی‌ها از 30 گونه ماهی خوراک خود را فراهم می‌کنند. آن‌ها با تعقیب کردن ماهی‌ها، شکارشان می‌کنند. این کار بیشتر در ژرفای دریا انجام می‌گیرد. گربه‌ماهی، گاوماهی و ماهیِ سیم نیز تخم‌های رهاشده‌ی فیل‌ماهی‌ها را می‌خورند.
فیل‌ماهی‌ها در برابر بیماری بسیار نیرومند هستند. انگشت‌شمارند بیماری‌هایی که بتوانند این ماهی گران‌بها را از پا درآورند. شگفت است که فیل‌ماهی نه تنها در برابر بیماری، بلکه در برابر کمبود اکسیژن و نوسان‌های دمایی آب هم پایداری می‌ورزد. در حالی که ماهی‌ها دیگر در چنان شرایطی از میان می‌روند. فیل‌ماهی می‌تواند تا دمای 30 درجه را تاب بیاورد. شگفت‌آورتر آن است که اگر دمای آب به زیر صفر برسد زنده می‌ماند بی آنکه نیاز به خورد و خوراک داشته باشد!
فیل‌ماهی، یا ماهی «بلوگا»، گونه‌ی دریایی درخطری است که اگر از آن به‌درستی نگاهبانی نشود و جلو صید بی‌رویه‌اش گرفته نشود، بی‌گمان از میان خواهد رفت و دریای کاسپین یکی از ارزشمندترین گونه‌های خود را از دست خواهد داد.

خبرنگار امرداد: سپینود جم