زیست بوم ایران - عقاب شاهی؛ شاهبازی بر فراز بادها

فرازجو و بلندپرواز است. بال‌هایش را می‌گشاید و بر اوج آسمان پرواز می‌کند. از پستی و افتادگی بیزار است. همین است که بر بلندترین شاخه‌ی درختان می‌نشیند و تا دورترین جا را زیر نگاه تیزبینش می‌گیرد. هزاران فرسنگ پرواز می‌کند و از این‌سوی به آن‌سو پروازکنان می‌رود و آن اندازه در آسمان می‌ماند تا دیگر توانی برای بال گشودنش نماند. آن گاه است که فرود می‌آید و بر فراز شاخه‌ای بلند می‌نشیند.

اکنون از بلندای آسمان پایین آمده است و پرواز بر بادهای سبُک سِیر، توانش را کاسته است. شکارچیان کمین کرده‌اند و آرزوی چنین لحظه‌ای را دارند؛ این که افتادگی و ناتوانی‌اش را ببینند و به دامش بیندازند. از چه چیز هراسان‌اند؟ از شکوه او و شهپرهای گشوده‌اش؟ از سرشت فرازخواهش؟ آدمی، خودخواه و آزمند است؛ آن اندازه که چشم دیدن دَم زدن او در بادهای سحرگاهی و بال گشودنش بر فراز زمینی که زیر پَرهای اوست، ندارد و فرو افتادنش را می‌خواهد! عقاب شاهی با آن شکوه و اقتدار، رشک جهانی را برمی‌انگیزد!

عقاب شاهی، یا شاهباز، از پرندگان بسیار کمیاب زیست‌بوم ایران است. زادوولد آن همواره اندک شمار بوده است. اکنون نیز در فهرست پرندگان آسیب‌پذیر جای گرفته است. عقاب شاهی از راسته‌ی شاهین‌سانان است و با عقاب طلایی همانندی‌هایی دارد. هرچند ویژگی‌های هاهری و رفتاری او را در سنجش با عقاب‌های دیگر، باید تا اندازه‌ای دیگرسان دانست.
منقار عقاب شاهی زرد رنگ و بلند است. وارون(:برخلاف) عقاب طلایی، چشمان این پرنده گشاده‌تر است. به سخن دیگر، آن اندازه پیشانی‌اش افتاده نیست که اخمو به گمان برسد. این ویژگی عقاب شاهی، به سبب فُرم جمجمه‌ی اوست.
شاپرهای هفتگانه‌ی عقاب شاهی سیاه رنگ است اما در امتداد آن پَرها، 3 یا 4 پَر سفید دیده می‌شود. پَرهای ساق پایش چندان تیره رنگ نیست و قهوه‌ای روشن به چشم می‌آید. در زمان رشد و بلوغ، پَرهای این پرنده‌ی شکاری، قهوه‌ای مایل به سیاه است. پَرهای عقاب شاهی که در پس گردن او زرد رنگ است، در زمان پیری سفید می‌شود.
از دیگر تفاوت‌های ناچیز عقاب شاهی و طلایی در فُرم ناخن‌های آن دو است. عقاب شاهی ناخن‌هایی کوتاه‌تر دارد، با قوسی کمتر. شمار انگشتان عقاب شاهی هفت تا است. اما آنچه بیش از همه عقاب شاهی را از گونه‌ی طلایی آن جدا می‌سازد، پَرهای سفیدی است که در پشت عقاب شاهی دیده می‌شود. عقاب طلایی چنین پَرهای سفیدرنگی ندارد.

پیکر عقاب شاهی کم‌و‌بیش درشت هیکل است. دُم او چهارگوش است و دارای نوارهای عرضی خاکستری رنگ. شمار آن نوارها 5 عدد است و گاه به 7 عدد هم می‌رسد. اندازه ی پیکر او از 77 تا 82 سانتی‌متر دانسته شده است و گاه اندکی افزون‌تر: تا 90 سانتی‌متر. شگفت است که گونه‌ی ماده‌ی عقاب شاهی 25 درصد بزرگ تر از گونه‌ی نر است. وزن این پرنده میان 5/2 تا 5/4 کیلوگرم است.
عقاب شاهی کم و بیش آرام و آهسته پرواز می‌کند. شاید این کُندی به‌ سبب پیکر سنگین اوست. بال هایش را در هنگام پرواز صاف و در امتداد بدن نگه می‌دارد. فاصله‌ی دو سر بال ‌ای او نیز 8/1 تا 16/2 متر است.
عقاب شاهی را در دشت‌های باز می‌توان دید؛ جایی که درختان بلند و جنگل‌های کوهپایه‌ای جای دارند. در فصل سرد زمستان نیز در تالاب‌ها و نواحی استپی به‌سر می‌بَرد. آشیانه‌اش را بر روی درختان می‌سازد و می‌کوشد که آشیانه‌اش در جایی دور باشد و چندان به چشم نیاید. به ویژه خوش‌تر دارد پیرامون درختی که بر فراز آن آشیانه ساخته است، انبوهی از درختان دیگر نباشد. گفته‌اند این ویژگی او بدان سبب است که بتواند پیرامون خود را تا دورترین چشم انداز، ببیند و بر اطرافش مسلط باشد.

زیستگاه دلخواه عقاب شاهی دشت‌های فراخ است. این ویژگی او در میان عقاب‌ها شگفت‌آور است. عقاب‌های دیگر ترجیح می‌دهند که در کوهستان‌ها، جایی که جنگل‌های پهناور هست، زندگی کنند. اما عقاب شاهی به اندازه‌ی آن‌ها اجتماعی نیست و میانه‌ای با هیاهوها و شلوغی‌ها ندارد. خوراکش را هم از میان خرگوش‌ها، قرقاول‌ها، سنجاب‌ها و موش‌های بزرگ برمی‌گزیند.

عقاب شاهی پرنده‌ای کوچ‌رو است. از سرزمین‌های شمالی در روسیه و قفقاز پرواز کنان به ایران می‌آید و پاییز و زمستان را در زیست‌بوم ایران سپری می‌کند. این پرنده از میانه‌ی شهریور تا اردیبهشت ماه برای زادآوری در ایران می‌ماند و سپس برای تابستان‌گذرانی به قفقاز و روسیه بازمی‌گردد.
پرواز عقاب شاهی بیش‌ترهزاران کیلومتر ادامه دارد و دست به کوچ‌های طولانی می‌زند. از این‌رو، هنگام فرود آمدن، از بسیاریِ پرواز اندکی سست و ناتوان شده است و طعمه‌ای دلخواه برای شکارچی‌ها می‌شود. در این زمان است که افزون بر شکارچی‌ها، صیادان و دام‌گذارانی هم هستند که عقاب شاهی را رقیب تجارت خود می‌پندارند و برای این که طعمه‌های آن‌ها شکار عقاب شاهی نشود، این پرنده را می‌کشند. شکار بی‌رویه عقاب شاهی، او را تا مرز نابودی پیش بُرده است.
عقاب شاهی به تازگی در برخی از زیستگاه‌های ایران دیده شده است که پیش‌تر از بودن او در آن گستره‌ها خبری در دست نبود. برای نخستین بار در شهریور 1398 خورشیدی، عقاب شاهی در زیست‌بوم شهرستان لردگان، در استان چهارمحال و بختیاری، دیده شد در حالی که زمین‌گیر شده بود (خبرگزاری ایرنا). در تیرماه یکسال پیش از آن (1397) نیز در طبیعت استان ایلام عقاب شاهی را برای نخستین‌بار دیده بودند.

جانان؛ شاهباز تیرخورده‌ای که چهار ماه و نیم تحت درمان بود

رهاساری جانان پس از درمان کامل

در اسفندماه 1396 خورشیدی، رویدادی کمیاب، نام عقاب شاهی را بیش‌تر بر سر زبان ها انداخت. در استان مازندران، یک عقاب شاهی کوچ‌رو هدف گلوله‌ی شکارچیان قرار گرفت و بال چپ او دچار شکستگی شد. با آنکه برای نجات این پرنده کوشش‌های بسیاری انجام گرفت اما جوش خوردن ناقص بال او توان پروازش را گرفته بود. سرانجام او را به تهران آوردند و در بیمارستان دامپزشکی دکتر فتاحیان جراحی کردند. این جراحی بی مانند، 110 دقیقه زمان بُرد. پس از آنکه 16 هفته از این عقاب شاهی که نام «جانان» بر او گذاشته بودند، نگهداری شد و کارهای فیزیوتراپی انجام گرفت، در زیست بوم رهاسازی شد، در حالی که توانایی پرواز کردن دوباره را به دست آورده بود (خبرگزاری تسنیم).
عقاب شاهی را «شاهباز» نیز می‌نامند.

خبرنگار امرداد: سپینود جم