امرداد - بنفشه میرزایی
راه بزرگ ابریشم از دیرباز ارزشمندترین راه بازرگانی میان خاور (:شرق) و باختر (:غرب) بود. به شوند (:دلیل) رفت‌وآمد بسیار در راه ابریشم و برهمکنش فرهنگ‌های ایرانی، سکایی، یونانی-رومی، هندی و چینی شکوفایی فرهنگی شگفت‌انگیزی در ماورالنهر و خراسان بزرگ رخ داد.
این فرهنگ از چنان بزرگی و نیرویی برخودار بود که توانست حتا تا زمان یورش مغولان تاب آورد و در خلال این زمان ادبیات و هنرهای روزگار اسلامی را تغذیه کند (به یاد آوریم که شاهنامه‌ی فردوسی پیوندی ژرف با این فرهنگ داشت). آفرینه‌های (:آثار) یافت شده در این جاها به ویژه ناگره‌های سغدی و مانوی، داده‌هایی ارزشمند برای پژوهش این بخش از تاریخ نگارگری ایران به شمار می‌آیند.
در سده‌های سوم و چهارم میلادی، زبان هنریِ گسترده در ماورالنهر برگرفته از شیوه‌ه‌ی نخستین یونانی-ایرانی بود. بازتاب این شیوه را از جمله در هنر خوارزمیان می‌توان دید (همانند نگاره‌های دیواری کاخ توپراق قلعه). ولی اندک‌اندک نه تنها دستمایههای (:مضامین) بومی بر دستمایههای یونانی برتری یافتند، بلکه در شیوه‌های هنری نیز گرایش خاوری بارزتر شد. شیوه‌ی دیوارنگاره‌های کاخ «بالالیق تپه» در جنوب ازبکستان را می‌توان سرآغاز این روند دانست. کاخ بالالیق تپه را هپتالیان در سده‌ی پنجم میلادی ساخته بودند. در نقشی‌های دیواری تالار اصلی این کاخ مجلس مهمانی از مردان و زنان نشسته یا لمیده را می‌بینیم. شیوه‌ی خطی و دو بُعدی، کاربست باریکه‌های نگاره‌ای پیوسته، و پیکره‌هایی که بر پایه‌ی شیوه‌ای بنیادین بازنمایی شده‌اند نشان از سوگیری‌های (:جهت‌گیری) نوینی در نگارگری ماورالنهر دارد. بدون تردید، هپتالیان با بودنشان در ماورالنهر نقشی ارزشمند در این سوگیری ایفا کردند. روشی که بدین گونه شکل گرفت به کامل‌ترین وجه در نگارگری روایی سغدی نمود یافت.
در روزگاران پیش از اسلام گستره‌های بخارا و سمرقند به نام سُغد (سغدیانا) خوانده می‌شد. از سده‌ی پنجم تا چارک (:ربع) نخست سده‌ی هشتم میلادی، برابر با روزگار پرکاری بازرگانان سغدی در نقش میانجی‌های (:واسطه) اصلی بازرگانی در راه ابریشم، شکوفایی هنری بی‌پیشینه‌ای در این گستره‌ها پدید آمد. در آن زمان، دیوارنگاری در نیایش‌گاه‌ها، کاخ‌ها و خانه‌های سغدیان رواج بسیار یافت که برجای‌مانده‌های آن در افراسیاب (سمرقند)، وَرخشا (نزدیک بخارا) و به ویژه در پنجیکنت (در نزدیکی سمرقند) یافت شده است. پنجیکنت در درازای چندین سده باارزش‌ترین کانون بازرگانی راهبردی (:سوق‌الجیشی) سغدیان بود و سرانجام به دست تازیان (:اعراب) نابود شد.
نگاره‌های سغدی
نگاره‌های سغدی از گوناگونی ویژه‌ای برخوردار بود. به گونه‌ی کلی، آن را بر پایه‌ی موضوع می‌توان به گروه‌های مذهبی، حماسی، تاریخی و روزمره بخش کرد. کهن‌ترین دیوارنگاره‌ها که در آن‌ها باورها و آیین‌ها‌ی گوناگون بازتاب یافته است، در نیایش‌گاه‌های همگانی پنجیکنت پیدا شده‌اند.
این نگاره‌ها پیوند ژرفی با شیوه‌های نخستین یونانی-ایرانی نشان می‌دهند. می‌توان پنداشت که شیوه‌ی نخستین نگارگری سغدی بر پایه‌ی هنرهای کوشانی، پارتی و خوارزمی برپا شد. خدایان کهن ایرانی و میان‌رودانی (:بین‌النهرین) نیز در انگاره‌‌سازی دینی سغدی ویژگی‌هایی یافتند.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر